Guliston davlat universiteti xidiraliev k. E. Aholi geografiyasi va demografiya asoslari

2.8. Aholining demografik tarkibi


Aholi soni-ma’lum hudud yoki aholi guruhidagi kishilarning miqdoriy ifodasidir. Demografiyada aholi soni, eng umumiy va asosiy ko’rsatkich bo’lib, aniq bir davrdagi aholi miqdorini anglatadi. Statistik manbalarda aholi soni ma’lum bir chisloga (1-yanvar, 1 iyul yoki 31 dekabr) keltiriladi. Masalan, O’zbekeiston aholisi 1991 yil 1 yanvarda 20708,2 mingni, 2012 yil 1 iyulda esa 29735,7 mingni tashkil etdi. Bu ko’rsatkichlarni butun yil uchun qabul qilib bo’lmaydi, chunki yil davomida, ya’ni 1 yanvardan 31 dekabrga qadar aholi soni tug’ilish va o’lim hisobiga muntazam o’zgarib turadi.
Har bir hudud aholi sonini o’rganganda, uni doimiy (shu hududda doimiy ro’yxatga olingan) va mavjud real (tekshirilayotgan davrda shu hududda ma’lum muddat yashayotgan) aholiga ajratiladi.
Demografik tadqiqotlar olib borishda nazariy aholi soni, hamda mavjud, real aholi sonidan foydalaniladi. Nazariy aholi soni o’zgarmas-stabil, aholi sonidir. Stabil-doimiy, o’zgarmas degan ma’noni bildiradi. Aholi takror barpo bo’lishining maxsus koeffisientlarini hisoblaganda stabil aholi sonidan foydalaniladi, turli demografik modellarni tuzganda nazariy aholidan foydalaniladi, ya’ni, o’rganilayotgan davr aholi soni o’zgarmas deb qabul qilinadi.
Real, mavjud aholi soni ma’lum bir ma’muriy hududning, davlatning o’rganilayotgan davrdagi mavjud aholi sonidir. Masalan, O’zbekiston davlatining aholi soni, Farg’ona vodiysining aholi soni va h.k. Demografik koeffisientlarni hisoblaganda odatda o’rtacha yillik aholi sonidan foydalaniladi. Chunki demografik jarayon butun yil davomiga ya’ni 1 yanvardan 30 dekabrga qadar bo’lgan muddatga hisoblanadi. Aholi soni esa yuqorida qayd etilgandek yil boshiga-1 yanvarga olinadi. Ma’lum kalendar yilga o’rtacha yillik aholi soni hisoblash uchun shu, kalendar yilining boshidagi va keyingi kalendar yilning boshidagi aholi soni qo’shilib ikkiga bo’linadi va o’rganilayotgan yil uchun o’rtacha aholi soni aniqlanadi. Buning uchun 2011 yil 1 yanvardagi va 2012 yil 1 yanvardagi aholi sonlarini qo’shib ikkiga bo’linadi. Masalan, 2011 yil uchun ma’lumot olmoqchi bo’lsak, quyidagi hisobni amalga oshirishimiz lozim:

Aholi soni haqidagi aniq ma’lumotlar aholi ro’yxati o’tkazish yo’li bilan to’planadi. Aholi ro’yxatlari orasidagi davr uchun, esa har yilgi tug’ilish, o’lim va migratsiya jarayonlarini e’tiborga olgan holda aholi soni maxsus uslublar yordamida hisoblanadi. Demografik jarayonlarni o’rganishda aholining yosh-jinsiy, nikoh va oilaviy tarkibi muhim omil hisoblanadi.
Aholining jinsiy tarkibi nikohga kirish va aholining oilaviy tarkibining shakllanishida asosiy demografik zamindir. Demografiyada jinslar munosabatini aniqlashda ikki xil ko’rsatkich qo’llaniladi:
1. Jami aholi tarkibida jinslar salmog’i foiz hisobida. Masalan, 2000 yil O’zbekistonda jami aholi 24582,8 ming kishini tashkil etadi. Ulardan erkaklar 12232,7 va ayollar 12350,1. Ushbu ko’rsatkichlar asosida jami aholi tarkibida erkaklar 49,8 foizni, ayollar esa 50,2 foizni tashkil etishini aniqlash mumkin. Aholi jinsiy tarkibini o’rganishda aniq ko’rsatkich har 1000ta erkaklarga nisbatan ayollar soni, yoki har 1000 ta ayollarga nisbatan erkaklar soni ifodasidir. Ushbu ko’rsatkich orqali ma’lum hudud jami aholisining va aholi yosh guruhlari (0-9, 10-19, 20-29...) jinsiy tarkibi o’rganiladi. Misol tariqasida, yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan foydalanib, erkaklar sonini ayollar soniga bo’lamiz va natijani 1000 ga ko’paytiriladi. 2000 yilda O’zbekistonda har 1000 ta ayolga 991 erkak to’g’ri kelar ekan, yoki erkaklar ayollardan kamroq ekan. Ana shunday uslub bilan alohida yosh guruhlari uchun ham ayollar va erkaklar nisbati aniqlanadi.