|
8 - Мавзу : МЕЩНАТ ВА МЕЩНАТ ЖАМОАЛАРИ СОЦИОЛОГИЯСИ
8.1. Мещнат социологиясининг вужудга келиши, шарт-шароитлари.
8.2. Мещнатнинг социал шакллари ва шарт-шаоитлари.
8.3. Мещнат жамоаларининг социал характери ва асосий функциялари
75
8.4. Ишсизликнинг социал қиёфаси.
8.1. Мещнат социологиясининг вужудга келиши, шарт-шароитлари.
Хозирда, ижтимоий фанлар қаторида “Социология” фани олдида
шаклланиб келаётган янги ижтимоий муносабатлар хусусиятлари, бозор
муносабатларига Ўтиш жараёни ва унинг келгусидаги ижтимоий
оқибатларини, мещнат муносабатларининг янги шароитидаги Ўзига хос
жихатларини Ўрганиш масаласи кЎндаланг бЎлиб турибди. Социология ва
унинг махсус назарияси- мещнат социологияси доирасида бу муаммоларнинг
щам назарий, щам амалий томонлари Ўзаро деалектик бо\лиқ щолда олиб
қаралиши шарт. Мещнат фаолияти билан бо\лиқ бЎлган жамият хаётининг
барча жищатлари, жараёнлари конкрет социологик тадқиқот асосида
Ўрганилади.
Ўзбекистон давлати иқтисодий асосларини, уларнинг таркибий
функционал қатламини мещнат социологияси доирасида Ўрганиш муаммоси
хозирги куннинг энг мущим масалаларидан биридир. Чунки, хозирда
мещнатнинг мазмуни характери ва унга бЎлган муносабат Ўзгармоқда.
Бошланаётган янги ижтимоий-иқтисодий давр талабларидан бири “Ишлаб
чиқарувчиларнинг щам, истеъмолчиларнинг щам рущиятини Ўзгартириши
лозим”.
Мещнат социологиясининг предмети билан бо\лиқ бЎлган
кишиларнинг ижтимоий щаёти қонуниятларининг, мещнатнинг ижтимоий
муаммолари, мещнат фаолияти жараёнларини Ўрганишдан иборатдир.
Социологиянинг бу махсус назарияси мещнат сощасидаги тадқиқотларнинг
хусусий принциплари, категориялари ва усулларидан фойдаланади. Мещнат
социологиясининг таркиб топиши ва ривожланиши \арб социологияси билан
марксистик социологияда деярли бир даврда – ХХ асрнинг 20 йилларидан
бошланди. АҚШда мещнат социологияси Ф.Тейлор, Э.Мейо, К.Левин,
Дж.Морено, Ф.Херцбергларнинг социологик концепциялари асосида
шаклланиб, Ўзининг юксак илмий даражасига эришди.
Россияда эса шу даврдан бошлаб академик С. Г. Струмилин, акдемик
В. М. Бехтерев, А. К. Гастев, П. М. Корженцев, О. А. Ерманский, Н. А.
Вейке, В. В. Добринин, Э. К. Дрезин каби йирик олимларнинг илмий
тадқиқот ишчилари билан марксистик асосдаги мещнат социологияси
ривожланади.
АҚШда ва /арбий ОврЎпада мещнат социологиясига эътиборнинг
ортишига, асосан Россия ва бир қатор ОврЎпа мамлакатларида рЎй берган
социал инқилобларнинг содир бЎлиши, мещнаткашларнинг мавжуд сиёсий-
иқтисодий тузумга қарши бош кЎтариб чиқиши ва синфий курашнинг
ортиши сабаб бЎлади. ХХ асрнинг 20 йилларида бир қатор капиталистик
мамлакатларда бир неча бор такрорланган, иқтисодий инқирозлар эса сиёсий
вазиятни янада кескинлаштириб қЎйган эди.
76
Қандай булмасин сиёсий вазиятни юмшатиш ва иқтисодий тангликдан
чиқиш муаммоси мавжуд капиталистик ижтимоий-иқтисодий тузумнинг хаёт
мамот масаласига айланиб қолди.
Буларнинг барчаси эски ишлаб чиқариш муносабатларини ислощ
қилиш йЎли билан, тадрижий суратда янгиланиб бориш, яъни замонавий
мещнат муносабатларини таркиб топишига олиб келди. Мещнат
социологияси худди шу тарихий миссияни бажаришга хизмат қилди. АҚШда
мещнат социологияси асосан бошқарув социологияси доирасида Ўрганиб
келинди. /арбий ОврЎпа мамлакатларида эса алощида фан сифатида
Ўрганилиб келинмоқда.
ХХ асрнинг 70-йилларидан бошлаб \арб мещнат социологияси
доирасида мещнатни гуманизациялаш тенденцияси Ўрганила бошланди.
Мещнат шароитини яхшилашга кЎпрок эътибор берилди. /арб
социологларининг фикрича, мещнат инсонга азоб-уқубат эмас, балки, щузур
багишлаши керак. Бу тамойил айниқса бизда, келажаги буюк давлат қуриш
йЎлида янада мущим ащамият қасб этмо\и керак. Хозирги Ўтиш даврининг
асосий вазифаларидан бири “ … сермащсул мещнат қилиш учун ящшироқ
ра\бат билан ва имкониятлар яратишдан, иқтисодий йЎл танлаш ва фаолият
кЎрсатиш эркинлигига бЎлган кафолатли щуқуқни қарор топтиришдан
ащолининг мещнат ва ижтимоий фаоллигини оширишдан щам иборатдир"”
Бу йЎлда, мещнат социологиясининг мущим вазифаларидан бири
мещнат унумдорлигини оширувчи социологик омилларни ва захираларни
тащлил қилиб Ўрганишдан иборатдир. Унинг асосий ижтимоий
вазифаларидан яна бири, жамият щаётида, халқ хужалигидаги иқтисодий
муносабатларни, мещнат сохаси билан бо\лиқ бЎлган барча ижтимоий
муносабатларни Ўрганишни Ўз ичига олади.
Мещнат социологияси қуйидаги асосий ижтимоий муносабатлар
жараёнини Ўрганади, ишлаб чиқариш воситаларига ва мулкка бЎлган
муносабатлар, мещнат кооперацияси ва тақсимоти, бажарилаетган
мещнатнинг шароити ва мазмуни, мещнат турларининг Ўзгариши, мещнатга
қараб тақсимлаш, жамият аъзоларининг ижтимоий фойдали мещнатга
бЎлган эқтиежларининг Ўсиб бориши, ишчи ва хизматчиларнинг мещнат
шароити ва турмуш тарзига қараб, уларнинг таъсирида эса мещнат хулқнинг
Ўзгариб бориши, турли ижтимоий шарт-шароит ва омиллар таъсирида
мещнат хулқининг Ўзгариб бориши, мещнат хулқининг мотивлари ва
типлари, шахсий даромадларнинг миқдори ва уни олиш йЎллари, мещнат
кадриятлари ва бошқалар. Республикамиз Президенти И.А.Каримов
таъқидлаганларидек: “Бозорга Ўтиш дастурини рЎёбга чиқаришдаги
ижтимоий таянчлардан бири, биринчи навбатда, жамиятнинг ижтимоий фаол
қатламларидир. Шу боис ислощотлар иккинчи босқичининг энг мущим
вазифаси щар бир киши мещнатининг қадрини ошириш, унинг ижодий
фаолият кқрсатиш имкониятларини номоён этиши учун шароит яратишдан
иборат. Щар бир кишининг иқтисодий эркинлигини унинг Ўз муваффақияти
щамда Ўз оиласининг фаровонлиги учун иқтисодий маъсуллиги билан
қовуштириб боришга асосланган иқтисодий муносабатларнинг қарор
77
топтириш керак. Ўз ижодий қобилиятлари ва имкониятларига таянишни
назарда тутган муносабатлар щар бир киши фаровонлигининг мущим ва
ягона манбаидир”.
Do'stlaringiz bilan baham: |
