Guliston davlat universiteti kasbiy pedagogika fandan

 Malaka
 xatti-harakat usullarini aniq, tez va takomil darajada amalga oshirishni anglatadi.
 
Ko‘nikma  xatti-harakat  usullari  bo‘lib,  u  bir  qancha  operasiyalar  ketma-ketligidan  tashkil 
topadi va umumiy maqsadga yo‘nalib, o‘zlashtirgan bilimlarni turli vaziyatlarda asta- sekinlik bilan 
qo‘llashni  ko‘zda tutadi. 
Malaka  turli darajada o‘zlashtirilib, har doim  ong bilan nazorat qilinadi. 
Har qanday xatti-harakat usullari ko‘nikma yoki malakaga aylanishi uchun bir necha marta 
takrorlanishi  zarur.  Bunda  malaka  uchun  dastlab  bir  xil  operasiyalarni  oddiy  va  keyinchalik  esa 
turli sharoitlarda takrorlash zarur.  
Amaliy  ko‘nikma  va  malakalar  bevosita  sezish  organlariga  tayangan  holda  o‘zlashtirilishi 
mumkin, bunda eshitish, kuzatish, xatti-harakatlarni amalga oshirish, chamalash, ranglarni  farqlash 
kabi sensor ko‘nikma va  malakalar hosil bo‘ladi. 
Motor  ko‘nikma  va  malakalarni  o‘zlashtirish  uchun  dastgohda  ishlash,  mashinada  yozish, 
yo‘riqnoma  bo‘yicha  tajriba-sinov  ishlariga  tayyorlanish  kabi  harakatlanish  mashqlarini  bajarish 
talab etiladi. 
Ba’zi bir ko‘nikma va malakalar sensomotor o‘zlashtirishni talab etadi. Masalan, xat yozish, 
chizma chizish, grafiklar tuzish kabilar. 
Intellektual (aqliy) xatti-harakatlar ham ko‘nikma va malaka deb e’tirof etiladi. 

---

 
67 
Aqliy va amaliy ish-harakat  usullarini qat’iy ravishda “Buyuk xitoy devori” bilan ajratish 
to‘g‘ri  emas,  chunki  barcha  amaliy  xatti-harakat  u  yoki  bu    darajadagi  aqliy  xatti-harakatlarni 
nazarda tutadi. 
Tabiiyki,  bilimlarsiz  ko‘nikma  shakllanmaydi  va  shakllanishi  ham  mumkin  emas.  Biror 
narsani  ongli  bajarish  uchun  eng  avvalo  nima,  qanday  va  nima  uchun  kerakligini  bilish  zarur 
bo‘ladi.  Bu  bilan  bilimlarni  qo‘llash  ularni  yangi  darajada  o‘zlashtirishga  aylanadi.  Bilimlarni 
qo‘llashda faoliyatning zaruriy sharti va tarkibiy qismi sifatida tafakkurlash (fikr yuritish) ishtirok 
etadi. Lekin fikrlash tajribasini o‘zlashtirish maxsus faoliyat sohasidir. 
Obyektiv  olamning  muhim  xususiyatlari,  aloqalari  va  munosabatlarini  inson  ongida 
bilvosita va umumlashgan holda aks etishi tafakkurlashni anglatadi. 
Fikrlash eng avvalo tahlil etish va sintezlash vositasida amalga oshiriladi. Analitik – sintetik 
faoliyat  barcha  fikrlash  operasiyalarida  qiyoslash,  umumlashtirish,  mavhumlashtirish,  turlash, 
aniqlashtirish  kabilarda  amalga  oshiriladi:  Har  qanday  qiyoslash  qiyoslanayotgan  obyektlarni 
sintezlashni, bo‘laklashni ko‘zda tutadi. 
Fikrlash  rivojlanish  bosqichlariga  ko‘ra    ko‘rgazmali,  obrazli  va  abstrakt,  nazariy  turlarga 
bo‘linadi. 
Fikrlash  (tafakkurlash)    obyektlarning  xususiyatlari  va  munosabatlarini  yoritish 
(ifodalash)ga oid faoliyatdir.
 
Pedagogik  manbalarda  ta’lim  mazmuni  haqidagi  masala  munozarali  xarakterga  ega.  Bu 
tushunchani  izohlashga  ko‘plab  yondashuvlar  mavjud  bo‘lib,  uning  mohiyati  va  ildizlari  uzoq 
o‘tmishga borib taqaladi.  
Bilimlarni  egallashga  yo‘naltirilgan  ta’lim  mazmuni  shaxsning  ijtimoiylashuviga  imkon 
berib,  fan  va  ishlab  chiqarish  sohalari  bilan  o‘quvchini  (tanishtiradi)  muloqotini  belgilaydi. 
Shuningdek,  ushbu  yondashuvga  ko‘ra,  bilimlar  o‘quvchilarning  qadriyatlar  yondashuvi  I.Y. 
Lerner, M.N. Skatkin, B.M. Bim-Bad va shu kabi pedagog olimlar tomonidan ta’lim mazmunining 
mohiyati  aniqlangan.  Yuqorida  zikr  etilgan  olimlarnig  fikricha,  ta’lim  mazmuni  faqat  bilim  va 
ko‘nikmalardan iborat emas. Zero, bilim va ta’lim mazmunining muhim elementidir. Rus pedagog 
olimi I.Y. Lerner bilimlarni quyidagi uch vazifa (funksiya)sini ajratib ko‘rsatadi: 
1.
 
O‘rganilayotgan  real  voqelik  haqida  umumiy  tasavvur  hosil  qilish,  jamiyat  va 
insoniyatning yaxlit rivojlanishini ilmiy tasavvur etish; 
2.
 
Xatti-harakat usullarini mo‘ljalga olish asoslarini yaratish yoki xatti-harakat usullarining 
yo‘nalishini aniqlash; 
3.
 
O‘qib-o‘rganilayotgan  obyektlarga  nisbatan  emosional  munosabatlar  asoslarini 
shakllantirish, shu yo‘l bilan dunyoqarashni tarbiyalash vositasi bo‘lish. 
Ijtimoiy  tajribalar:  bilim,  xatti-harakat  usullari,  ijodiy  tajriba  yoki  izlanuvchan  faoliyat 
hamda emosional qadriyat munosabatlarini o‘ziga qamrab oladi.
 
Ta’limda  uzluksizlikni  ta’minlash  o‘quv  predmeti  qismlaridagi    zarur  va  to‘g‘ri    nisbatni 
o‘rnatish  zaruriyatidan  kelib  chiqadi.  Shuningdek,  uzviylik  tushunchasi  ta’limning  turli  bosqichi, 
shakli,  metodlarida  bilim,  xatti-harakat  usullari  va  shaxsiy  fazilatlarga  qo‘yiladigan  talablarni 
ko‘zda  tutadi.  Uzviylik  quyidagi  ikki  omilni  hisobga  olgan  holda  amalga  oshiriladi:  1)fanning 
mazmuni  va  mantiqi;  2)bilimlarni  o‘zlashtirish  jarayoni  qonuniyatlari.  O‘quv  predmetini 
o‘zlashtirishda  birinchi  omilning  ahamiyati  muhim  bo‘lib,  tushuncha,  dalil,  qonunlar  kabi  o‘quv 
predmeti  mazmunini  tashkil  etuvchi  tarkibiy  element,  ketma-ket,  asta  sekinlik    bilan 
o‘rganilayotgan  obyekt  mohiyatini  imkon  qadar  anglab  borishga  sharoit  yaratadi.  Ikkinchi  omil 
ilmiy bilimlarga ishlov berishni talab etadi.  
Shunday  qilib,  uzviylik  faqatgina  to‘g‘ri  chiziqli  emas,  balki  o‘quv  materiallarini 
o‘quvchilar  tomonidan  o‘zlashtirilishi  qulay  bo‘lgan  holatda  shakllantirish  yo‘li  bilan  amalga 
oshiriladi. 
Uzviylikni  ketma-ket  amalga  oshirilishi  ta’lim  istiqbol  tavsifini  beradi.  Bunda  alohida 
mavzular  bir-biridan  tubdan  ajratilgan  emas,  balki  birinchisi  ikkinchisi  uchun  asos  va  ikkinchini 
mo‘ljal sifatida hisobga olinishini ko‘zda tutadi. 
Amalda ta’lim mazmunini loyihalashtirish quyidagi ikki darajada amalga oshiriladi:  
- blok modulli o‘quv dasturi darajasida; 

---

 
68 
- aniq maqsadga muvofiq o‘quv materiali sifatida. 
Bunda ixtisoslik qaysi kasbga mansubligi, shuningdek, kasbning o‘zi qanday faoliyat turiga 
tegishli ekanligini ham aniqlashtiradi. 
Aniq  yo‘nalishda    tanlab  olingan  ta’lim  mazmuni 
yuqoridan pastga “qavatma-qavat” tahlil etiladi. Yuqori qatlam iqtisodiyot sohasiga tegishli bo‘lsa, 
o‘rta qavat kasb-hunarga va pastki qavat alohida ixtisosliklarga to‘g‘ri keladi. Bunday yondashuv 
zamonaviy  kasb-hunar  ta’limi  mazmunini  shakllantirish  muammosi  yechimi  sifatida  e’tirof 
etilmoqda. Chunki bunda kasb yoki ixtisoslik nuqtai nazaridan pastdan emas, balki aniq yo‘nalish 
doirasidagi kasbiy ta’lim mazmuni yaxlit tizim sifatida yuqoridan pastga tomon tadqiq etiladi.