Guliston davlat universiteti kasbiy pedagogika fandan

 
7 - Mavzu: O‘zbekiston xalq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari.  
Reja: 
1.  Xalq  xo‘jaligi  tarmoqlari  (sanoat  -  qishloq  xo‘jaligi)  kichik  korxonalar,  kichik 
biznes. 
2.  O‘MKHT  dagi  tayyorlov  yo‘nalishlari,  kasblar  va  ixtisosliklar  umumdavlat 
tasniflagichi. 
3.
 
O‘MKHT da kichik  mutaxassis tayyorlash tizimi. 
 
1.Xalq  xo‘jaligi  tarmoqlari  (sanoat  -  qishloq  xo‘jaligi)  kichik  korxonalar,  kichik 
biznes.  
Xalq  xo‘jaligi  mamlakatimizda  ishlab  chiqarish  vositalariga  mulkchilik  asosida  vujudga 
kelgan ijtimoiy ishlab chiqarish tizimidir. 
Ijtimoiy  mehnat  taqsimotiga  muvofiq  xalq  xo‘jaligi  ikki  katta  sohasini  –  ishlab  chiqarish 
(moddiy ishlab chiqarish) va noishlab chiqarish sohalarini o‘z ichia oladi. 
 Ana shu sohalarning tarkibi o‘zaro munosabati va bir-biriga bog‘liqligi mamlakatimiz xalq 
xo‘jaligi strukturasini tashkil etadi. 
 Moddiy  ishlab  chiqarish  sohasiga  moddiy  boyliklarni  ishlab  chiqaradigan  yoki 
iste’molchilarga yetkazib beradigan hamma tarmoqlar kiradi. Sanoat, qishloq xo‘jaligi va qurilish 
jamiyat  uchun  zarur  ishlab  chaqarish  vositalari  (mashinalar,  materiallar,  inshoot  va  hokazolar) 
hamda iste’mol mollari (oziq-ovqat mollari, kiyimlar, poyabzal va hokazolar) yaratiladi.  
Yuk  transporti,  ishlab  chiqarishga  xizmat  ko‘rsatish  bo‘yicha  aloqa,  savdo,  umumiy 
ovqatlanish,  moddiy  texnika  ta’minoti  tayyorlanish  va  sotish  hamda  moddiy  ishlab  chiqarish 

---

 
31 
sohasiga kiradi, chunki bular mahsulotlarni yaratishda yordam beradi va ularning qayta qurilishini 
ta’minlaydi. 
   Moddiy  ishlab  chiqarishning  yetakchi  tarmog‘i  –  sanoatdir.  Mamlakatimiz  iqtisodiy 
qudratining  asosi  og‘ir  sanoat  bo‘lib,  u  ishlab  chiqarish  vositalarining  (materiallar,  mashinalar, 
asbob-uskunalar,  priborlarning)  ishlab  chiqarishni  ta’minlaydi.  Yengil  va  oziq-ovqat  sanoatda  
iste’mol  mollari  (oziq-ovqat  mahsultlari,  gazlama,  poyabzal,  kiyim  va  hokazolar)  tayyorlanadi. 
Aholi  uchun  maishiy  madaniy  va  xo‘jalikka  mo‘ljallangan  xilma-xil  tovarlarni  tayyorlash  bilan 
asosiy mahsulot chiqarishdan tashqari sanoatning iste’nosiz barcha tarmoqlari shug‘ullanadi. 
Qishloq  xo‘jaligi  sanoatni  xom  ashyo  bilan  aholini  oziq-ovqat  mahsulotlari  bilan 
ta’minlaydi.  U  o‘simlikshunoslik  (dalachilik,  sabzavotchilik,  mevachilik,  yem-xashak  tayyorlash 
va  hokazolar)  hamda  chorvachilik  (qoramolchilik,  cho‘chqachilik,  qo‘ychilik,  parrandachilik, 
baliqchilik va hokazolar)ni o‘z ichiga oladi. 
Qurilishning  vazifasi  ishlab  chiqarish  binolari,  inshootlar,  turar  joylar,  yo‘llar, 
kasalxonalar, maktablar va boshqa obyektlarni qurish va qayta qurishdir. Transport, sanoat, qishloq 
xo‘jaligi va boshqa qurilishlar bir-biridan farq qiladi. 
  Transport    xalq  xo‘jaligi  va  aholini  xilma-xil  yuklarni  tashish  ehtiyojini  uzluksiz  hamda 
o‘z vaqtida ta’minlaydi. 
 Aloqa  jamiyatning  ishlab  chiqarish  xo‘jalik  faoliyatida,  aholining  madaniy  maishiy 
ehtiyojlarini qondirishda muhim rol o‘ynaydi. U axborotlarning uzatilishini ta’minlaydi va pochta, 
telegraf, telefon, radio, televideniyani o‘z ichiga oladi. 
Xalq xo‘jaligi tarmoqlari strukturasi to‘xtovsiz takomillashmoqda. Masalan, sanoatda atom 
energetikasi  va  atom  mashinasozligi  kabi  yangi  tarmoqlar,  elektron,  mikrobiologiya  sanoati  va 
hokazolar vujudga keldi. 
Xalq  xo‘jaligini  rivojlantirishning  eng  muhim  yo‘nalishi  uning  tarmoqlar  tarkibini 
takomillashtirish  –  tarmoqlararo  xalq  xo‘jaligi  komplekslarini  vujudga  keltirishdir.  Bunday 
komplekslarning bir nechta tulari bor. 
Mashinasozlik  kompleksi  mamlakat  xalq  xo‘jaligining  barcha  tarmoqlarini  mehnat 
vositalari  bilan  ta’minlaydi,  shunga  ko‘ra  ularning  rivojlantirish  sur’atini  va  ishlab  chiqarish 
samaradorligini ham ko‘p  darajada belgilaydi. Bu kompleksga energetika, og‘ir mashinasozlik va 
transport, kimyo va neft, qurilish, yo‘l mashinasozligi, stanoksozlik va asbobsozlik, elektrotexnika, 
elektron sanoat, priborsozlik, avtomobil sanoati va boshqa ayrim tarmoqlar kiradi. Bu kompleksga 
energetika,  og‘ir  mashinasozlik  va  transport,  kimyo  va  neft,  qurilish,  yo‘l  mashinasozligi, 
stanoksozlik  va  asbobsozlik,  elektrotexnika,  elektron  sanoat,  priborsozlik,  avtomobil  sanoati  va 
boshqa ayrim tarmoqlar kiradi. 
Mashinasozlik  kompleksini,  birinchi  navbatda  stanoksozlik,  hisoblash  texnikasi  ishlab 
chiqarish,  priborsozlik  kabi  tarmoqlarni,  elektrotexnika  va  elektron  sanoatni  jadal  rivojlantirish 
mo‘ljallangan.  Fan  texnika  taraqqiyoti  eng  avvalo  mana  shularning  rivojlanish  darajasiga 
bog‘liqdir. 
Konstruksion materiallar ishlab chiqarish kompleksiga qora va rangli metallurgiya, kimyo 
va neft, sellyuloza va yog‘ochni qayta ishlash, qurilish materiallari kiradi. 
Xalq  xo‘jaligi  kompleksini  dinamik  va  proporsional  rivojlantirish,  ishlab  chiqarishni 
intensivlashtirish  tomon  keskin  burilish  yo‘liga  o‘tish,  uning  sifati  va  samaradorligini  oshirish 
vazifasini  qo‘ydi.  Bu  vazifani  amalga  oshirishning  asosiy  vositalari  fan  texnika  taraqqiyoti 
jamiyatning  ishlab  chiqaruvchi  kuchlarini  tubdan  o‘zgartirish,  fan  va  texnikaning  eng  yangi 
yutuqlari  bazasida  xalq  xo‘jaligini  chuqur  rekonstruksiyalashdir.  Bunday  rekonstruksiyalash 
barcha  tarmoqlar  va  xalq  xo‘jaligi  komplekslariga,  birinchi  navbatda  mamlakat    iqtisodiyotining 
poydevori – og‘ir sanoatga taalluqli bo‘lib,  mashinasozlikning rivojlanishi birmuncha tezlashtirish 
chiqarilayotgan mahsulotlarning texnikaviy darajasini tubdan yuksaltirish talab qilinmoqda.  
   Agrosanoat kompleksi tarmoqlarini jadal va proporsional rivojlantirish qishloq xo‘jaligini 
industrial  bazasiga  o‘tishini  tugallash,  barcha  tarmoqlarini  xo‘jalik  ekinlarini  hosildorligini  va 
chorvachilik mahsuldorligini ta’minlashga mo‘ljallangan. 
 Yengil  sanoat  va  bevosita  aholi  ehtiyojlarini  qondirish  uchun  ishlaydigan  tarmoqlarni, 
transport ava  aloqani jadal rivojlantirish zarur.  Kapital qurilishni  sifat ihatdan  yangi industrial  va 

---

 
32 
tashkiliy  darajaga  ko‘tarish  rejalashtirilmoqdaki,  busiz  xalq  xo‘jaligini  texnik  rekonstruksiyalash 
mumkin emas. 
Ishlab chiqarishni intensivlashtirishda, xo‘jalik masalalarini oqilona hal qilishda rejalashtirish 
katta  rol  o‘ynaydi.  Rejalashtirish  –  zamonaviy  sharoitda  xalq  xo‘jaligini  boshqarishning  markaziy 
zvenosidir.  Xalq  xo‘jaligi  rejalarining  bir  qancha  turlari  mavjud  bo‘lib,  besh  yillik  va  yarim  yillik 
rejalardir.  Har  qanday  korxona  faoliyati  rejaga  asoslanadi.  Yuqori  tashkilotlar  (vazirliklar, 
idoralir)korxonalar rejalarining faqat eng zarur ko‘rsatkichlarini: mahsulot ishlab chiqarish hajmi va 
muddati, buyumlarining asosiy turlari hamda boshqa ba’zi narsalarni tasdiqlaydi. 
   Qishloq xo‘jaligi korxonalari uchun qishloq mahsulotlarini xarid qilishda erkinlik va davlat 
rejalari belgilanadi. Xo‘jalik va turli ekiladigan maydonlarini, chorva mollari boshini, har xil ishlarini 
amalga oshirish muddatlarini o‘zlari mustaqil holda rejalashtiriladi. 
Korxona  xo‘jalik  hisobi  sharoitida  muvaffaqiyatli  ishlashi  uchun  mehnatni  yaxshi  tashkil 
etish,  tejamkorlikning  g‘oyat  jiddiy  rejimi  zarur.  Bundagi  vazifa  xom-ashyo,  materiallar,  yoqilg‘i, 
elektro-energiya,  yer-mulk  va ishchilardan kam  miqdorda  foydalanib ko‘p  mahsulot  olishdan  iborat 
bo‘lib,  ishlab  chiqarishdagi  tejamkorlik  rejimining  ma’nosiham  shundadir.  Bu  rejim  oddiy 
narsalardan vujudga keladi. 
 Ishlab  chiqarishda  buyumlarni  kam  material  ketadigan  qilish,  qimmat  tabiiy  materiallar 
o‘rniga sun’iy materiallar ishlatish, buyumlarning chidamliligini oshirish, kam chiqindiligi, resurslari 
iqtisod qiladigan texnologiyani joriy etish orqali materiallarni tejashga erishiladi. 
 Har  bir  ishchining  ish  vaqtidan  rasional  va  to‘liq  foydalanish  –  ishlab  chiqarishdagi 
tejamkorlik  rejimini  kuchaytirishning  asosiy  shartlaridan  biridir.  Ish  vaqti  bunday  foydalanish  bir 
yo‘la  ko‘p  mahsulotlar  tayyorlash,  shu  orqali  uning  tan  narxini  arzonlashtirish  va  korxonaning 
foydasini ko‘paytirish imkonini beradi. 
 Ish vaqti mehnat sarflanishning eng muhim o‘lchovidir. Mehnat sarflashning samaradoligi – 
mehnat unumdoligidir. U vaqt birligi ichida tayyorlangan buyumning miqdorida o‘z ifodasini topadi. 
Mehnat unumdorligi anchagina omillarga, ya’ni texnika va ilg‘or texnologiyani joriy etishga, 
ishlarni  sifatli tashkil qilishga, mehnat intizomini mustahkamlash, ishchilarni malakasini oshirish va 
hokazolar  orqali  sarflanadigan  ish  vaqtini  qisqartirishga  bog‘liq.  Mehnat  unumdorligini  oshirish 
iqtisodiy o‘sish va xalq farovonligini yuksalishining asosiy omillaridir. 
 
Kichik  biznesning  davlat  tomonidan  qo‘llab  –  quvvatlanishi  quyidagi  tarkibiy 
qismlarni o‘z ichiga oladi: byudjet orqali  bevosita yordam puli. Pul  hajmi kichik biznes sug‘urta 
qilinmagan  zararlarni  qoplash  uchun    belgilangan  bo‘lishi  kerak.  Yordam  puli  innovasiyaning 
xavfli loyihalarini qoplaydi va katta biznes talab qilmaydigan mahsulot turlarini ishlab chiqarishni 
kuchaytiradi. 
Davlat bank kreditlarni olishda kafil sifatida chiqadi. Shuning uchun mayda biznesga kredit 
olish  ancha  yengilroq  kichik  biznes  soliq  imtiyozlariga  ega  bo‘lishi  kerak.  Agar  firma  ijtimoiy 
tarmoqqa yoki ishlab chiqarish rivojlanishiga ajratilgan mablag‘ini ko‘paytirsa, soliq  solinadigan 
ulushni  qisqartirishi mumkin.