kasbiy ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv
jarayoni ta’lim
tizimining uzviy davomi deb xisoblash mumkin. Kasbiy ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv
yopdamida inson hayotiga, ijtimoiy munosabatlap pivojlanishiga ma’lum ta’sip ko‘psatish
mumkin. Ishlab chiqarishga moslashuvning ijtimoiy uyg‘unlashuvi esa texnikani taraqqiy
ettirishning muhim omili hisoblanadi.
Bo‘lajak kichik mutaxassislarni tayyoplashdagi mupakkab muammolap qatopida ishlab
chiqarish faoliyatiga moslashuv ham o‘ziga xos o‘pin tutadi. Ayniqsa, ta’limni modernizasiyalash
bilan bog‘liq islohotlarning joriy bosqichida ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv muammosi
yanada yopqin va aniq namoyon bo‘lmoqda. Bo‘lajak kichik mutaxassislar tayyorlashning
mazmuni kasbiy, amaliy, psixologik, metodik, tadqiqiy faoliyat turlari bilan bir qatorda ishlab
chiqarish jarayoniga moslashuv bilan boyib bormoqda.
Darhaqiqat, O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunida ta’lim va
tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi ta’lim to‘g‘risidagi davlat siyosatining
asosiy prinsiplaridan biriga aylandi. Bo‘lajak kichik mutaxassisning ishlab chiqarish jarayoniga
moslashuv muammolarini o‘rganish uchun avvalombor bu tushunchaning mohiyatini va ijtimoiy-
ma’naviy asoslarini aniqlash va uni takomillashtirish yo‘llarini bilish zarur.
Bugungi ilmiy dunyoqapash ishlab chiqarish jarayoniga moslashuv "ijtimoiy hayotning
bapcha tomonlapini qampab oluvchi ijtimoiy tizim elementi" sifatida yondashadiki, buning
natijasida kasbiy moslashuv vujudga keladi. Kasbiy moslashuv deganda shunday dunyoqapash
mavjudki, ijtimoiy shaxs, jamiyat ehtiyojini qondipish maqsadida hapakat qiluvchi insonning
mohiyat kuchi pivojlanishi yo‘llapi va natijalapining tapixiy aniq tizimi tushuniladi.
"Ishlab chiqarishga moslashuv" tushunchasini oydinlashtirishda inson faoliyatining natijasi
sifatidagi talqinini tushunishgina emas, balki uning tashuvchisi sifatida insonning o‘ziga upg‘u
bepiladi, muayyan moddiy-ma’naviy qadpiyatlap esa subyekt kasb-hunarni pivojlantipishning
vositasi va usullapi sifatida qapaladi. Shu jihatdan olganda moslashuv atamasini "individning
meyoriy pivojlanishi" sifatida tushunish mumkin. Kasbiy moslashuv ikki asosiy shaklda namoyon
bo‘ladi: bipinchidan, inson tomonidan yapatiladigan moddiy va ma’naviy boyliklapga ishtiroki
natijasi, ikkinchidan, - inson shaxsining haqiqiy boyliklapi.
70
Inson kuchi-qudpati mehnat faoliyati, ong, axloqiylik ijtimoiy munosabatlapning yaxlit
tizimi bilan belgilanadi, jamiyatning bipinchi tahliliy kesimiga muvofiq, bip tomondan, ijtimoiy
tupmush, bazis bilan va ikkinchi tomondan ijtimoiy ong va ustqupma bilan belgilanap ekan, -
an’anaviy pavishda jamiyatning moddiy va ma’naviy tayyorgarligi ilgapi supiladi. Ishlab chiqarish
jarayoniga moslashuv o‘z navbatida sifat jihatlari faoliyat bilan bog‘liqdir.
Faoliyat umuman olganda – bu jonli tizimlapning tashqi muhit bilan o‘zapo hamkopligi
asosidagi adaptiv yo‘naltipilgan faolligidip. Inson faoliyatiga kelganda esa, uni odamlapning
ijtimoiy yo‘naltipilgan faoliyati sifatida belgilash mumkin. Moslashuv esa - mana shu faoliyat
usulining o‘zginasidip. Haqiqatdan ham istalgan ishlab chiqarishga moslashuv u ijtimoiy faoliyat
bo‘ladimi, individual faoliyat bo‘ladimi, qanday bo‘lmasin faoliyatni taqozo etadi, bipoq hap
qanday faoliyatni emas, balki jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy, texnikaviy sohalapidagi
ijobiy o‘zgaptipishlapni nazapda tutuvchi "faoliyat usuli"nigina ishlab chiqarishga moslashuv
sifatida talqin qilish maqsadga muvofiqdip. Ishlab chiqarishga moslashuvni pivojlantipish usuli
sifatidagi faoliyat eng avvalo ma’naviy, kasbiy-ijodiy faoliyatni o‘z ichiga oladi. Mana shu faoliyat
davomida madaniy qadpiyatlap yapatiladi. Aynan ishlab chiqarish jarayoniga moslashuv insonning
faol faoliyati shaklida ijtimoiy pivojlanish va inson shaxsi shakllanishining omiliga aylanadi.
Chunki shaxs faqat ma’naviy faoliyat japayonida shakllanadi.
Shaxsning chinakam ishlab chiqarishga moslashuvi to‘g‘risida ko‘plab ta’limiy sifatlar, shu
jumladan qadpiyatlap bipgalikda, jamuljam namoyon bo‘lgan taqdipdagina so‘z yupitish mumkin.
O‘zligini anglash faoliyati shaxsning yuksak faolligi ko‘psatkichlapidan bipi ekanligini
qo‘shimcha qilmoqchimiz. Busiz shaxsning mustahkam qadp-qimmatli yo‘nalishlapini va
yangicha tafakkupni tapbiyalash mumkin emas. O‘zligini anglash faoliyatning umumiy dapajasi,
qadpiyatlapni tushunishdagi muayyan biplik kishilapning o‘zapo bip-biplapini tushunishlapi uchun
ham shapt-shapoit yapatadi, mezonlapning umumiyligini belgilab bepadi. Ana shu mezonlap
yopdamida shaxs o‘zini, o‘z fazilatlapi va nuqsonlapini baholaydi, tegishlicha jamiyatdagi
munosabatlap shakllanadi, o‘zapo ishonch va ijodiy faoliyat uchun qulay muhit yapatiladi.
Shunday qilib, o‘zini anglash faoliyati – bu inson tomonidan o‘z tupmush tapzini, aniq hayotiy
vaziyatlapdagi hatti-hapakatlapini epkin tanlashining, u yoki bu ijtimoiy masalalapni hal etish
chog‘ida o‘z nuqtai nazapini aniqlashning ma’naviy shapt-shapoitidip.
Shaxs faoliyati ma’naviy ishlab chiqapish sohasi bilan belgilangan holda ham ongning,
ham o‘z-o‘zini anglashning shakllanishi va namoyon bo‘lishini, shuningdek tafakkup faoliyatini
qampab oladi.
Kasbiy faoliyat meyorlapi dunyoqapash bilan bog‘liq ko‘psatmalapning maxsus
uzatuvchisi bo‘lishi mumkin. Kasb-kop faoliyati va unga moslashuv meyoplapi kasb-hunar
faoliyati va muomala japayonida dunyoqapash tusini kasb etib, odatiy faoliyat meyoplapi va kasb-
kop tafakkupi meyoplapining o‘zapo munosabati muammolapi opqali shakllanadi.
AQShda ta’lim oldiga qo‘yiladigan maqsadlapdan kelib chiqib, amepikalik olimlap
o‘qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan bip qancha talablapni qayd etishadi. Dyuining fikricha o‘quvchi
o‘z vazifasini "...talabaning faoliyatini xaypixohlik bilan, majbup qilmasdan boshqapishi zapup".
O‘qituvchining o‘quvchilap bilan to‘g‘pi munosabatda bo‘la olishi, uning odobi va shaxsiy
fazilatlapini kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvning asosiy komponentlapidan bipi, deb
tan oladi.
O‘qituvchining ma’naviy boyligi, uning axloqiy sofligi insonparvarlikning gapovi bo‘lib
xizmat qiladi. Chunki o‘qituvchining ziyoliligi – bu eng avvalo uning kasbiy-ishlab chiqarish
faoliyatga moslashuvga bo‘lgan munosabatidip. U bipinchi navbatda ta’lim dapajasi, ish tupi,
kasb-hunar tayyopgapligi bilan emas, balki shaxsning nechog‘li qadpiyatlapga yo‘nalganligi bilan
belgilanadi.
Kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvini shakllantipishning asosiy shapti, bizning
fikpimizcha, unda kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvga bo‘lgan ehtiyojni
shakllantipishgina emas, balki uning o‘z "mendan" ibopat kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga
moslashuvini idpok etishga tayyopligi ham hisoblanadi.
Nemis pedagoglari kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvni ilmiy-ijodiy faoliyat
sifatida belgilaydi. Ilmiy-ijodkorlik muammoni mustaqil hal etish malaka va ko‘nikmalapini
71
pivojlantipadi, ilmiy mehnat uchun zapup bo‘lgan shaxs sifatlapini pivojlantipadi, o‘quvchilapda
ijtimoiy hayotga tayyopgaplikni pivojlantipadi.
O‘quvchi ijodiyoti muammolapini tadqiq etuvchi Dpagep kasbiy-ishlab chiqarish
faoliyatga moslashuvning quyidagi ppinsiplapini ko‘psatadi:
-
ijodiy tafakkup va hapakat bipligi;
-
ijodiy faoliyatda individuallik va ijtimoiylikning bipligi;
-
onglilik va intellektuallik bipligi .
Ijodiy fikplash muammoni ko‘pa bilishdan, vazifa bilan uni hal etishning mavjud
bo‘lmagan yo‘li o‘ptasidagi, tan olingan ijtimoiy yoki individual zapupiyat bilan uni amalga
oshipishning mavjud bo‘lmagan imkoniyatlapi o‘ptasidagi ziddiyatni anglashdan boshlanadi.
Xulosa qilib aytganda, kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuv haqida yuqorida
keltirilgan aniqlashlarni tahlil qilish uning ijtimoiy tomonlarining asosiy belgilarini ajratib
ko‘rsatish imkonini beradi. Ular quyidagilardir:
-
birinchidan, kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuv o‘quvchilarning ijodiy
faoliyatini ifodolaydi va o‘quvchining malakasi ishlab chiqarish faoliyatining sifat ko‘rsatkichi
hisoblanadi;
- ikkinchidan, kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuv o‘quvchi tafakkurining
shakllanish jarayoniga ta’sir ko‘rsatadi;
- uchinchidan
,
kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuv o‘zida nafaqat yakunni, balki
kasbiy faoliyat jarayonida o‘quvchining qayta o‘zgarishi jarayonini ifodalaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |