Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

Muhokama uchun savollar:
1. Kesimning egaga nisbatan gapning shakllanishi, fikrning ifodalanishida asosiy rol o’ynashi nima bilan izohlanadi?
2. Gapning grammatik ma’nolarini ifodalashda kesim va eganing o’rni qanday?
3. Kesim qanday til birliklari bilani ifodalanadi?
3 - masala. Ega va kesimning o’zaro moslashuvi.

Gapning bosh bo’laklari ega va kesim odatda moslashgan holatda bo’ladi. Bu ularning o’zaro shaxs va sonda bir xil ma’no va shaklda kelishida o’z ifodasini topgan. Bu shaxs-son affikslari, fe’lning birgalik nisbati orqali reallashadi. 1. Ega va kesim mantiqiy jihatdan ham, grammatik jihatdan ham moslashadi: Universitetimiz talabalari fan sirlarini egallash uchun astoydil o’qimoqdalar. 2. Ega va kesim faqat mantiqiy jihatdan moslashadi: Barcha to’plandi. 3. Ega va kesim forma jihatdan moslashadi. Bu quyidagi jihatlar bilan xarakterlanadi.

A) Ega I va II shaxsni ko’rsatuvchi olmosh bilan ifodalanganda, kesim bilan shaxs va sonda moslashadi, lekin kesim tarkibidagi shaxs-son affikslari qo’llanmasligi ham mumkin. Biroq bu kesim ot-kesim bo’lganda ro’y beradi: Men o’qituvchiman. Men o’qituvchi. Sen talabasan - sen talaba. B) Ega III shaxsning ko’plik formasida kelganda kesim ko’plikda ham, birlikda ham qo’llanishi mumkin: Ular talabalar. Ular talaba.
V) Kesim fe’l-kesim bo’lganda, ega I va II shaxs olmoshlari bilan ifodalanganda kesim bilan shaxs- sonda moslashadi: Men keldim. Sen ketding. Biz keldik. Siz ketdingiz.
G) Ega III shaxsni ko’rsatuvchi olmosh bilan ifodalanganda, kesim bilan shaxs- sonda moslashadi. Lekin moslashmasligi ham mumkin. Zulfiya o’qidi. O’quvchilar keldi.
Uyushiq egalarning kesim bilan moslashuvi quyidagicha: 1) Uyushiq egalar shaxsni bildirganda kesim ko’plikda bo’ladi: Akrom, Ne’mat va Ibrohim birga dars tayyorlashdi.2) uyushiq egalar jonsiz predmetlarni ifoda qilganda, kesim birlik formada bo’ladi: O’rik, olma, shaftoli gulladi.
Muhokama uchun savollar:
3.1.1.Ega va kesimning moslashuvi deganda nima tushuniladi?
3.1.2. Ega va kesimning moslashish darajasi.


ADABIYoTLAR

1. 
   A. G’ulomov, M.Asqarova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. Universitetlar va pedagogika institutlaring filologiya fakultetlari uchun darslik. Toshkent, «O’qituvchi» 1987. 67-68, 76-93 betlar.
   

2.Sh.Rahmatullaev. Hozirgi adabiy o’zbek tili(darslik). T., Universitet, 2006.272-387-betlar.
3.R.Sayfullaeva va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili.Sintaksis.III.(o’quv qo’llanmasi).T.,2006. 79-94-betlar.
4. M.Asqarova. Hozirgi o’zbek adabiy tilidan ma’ruza matnlari
(Sintaksis). T., 2000 y.
5. R.Ikromova, D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X.G’ulomova.Hozirgi o’zbek adabiy tilidan ma’ruza matnlari. (Sintaksis). 2001 y.
6. G’.Abduraxmonov va boshqalar.O’zbek tili grammatikasi.T.1999. 3-123 betlar.