Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

Modallik. Predikativlikda modallik kategoriyasi asosiy o’rin to’tadi. Chunki predikativlik gap mundarijasining ob’ektiv borliqqa aloqadorlik, bog’lanish xususiyati bo’lsa, modallik ana shu umumiy munosabatni konkretlashtiradi: gap mundarijasining ob’ektiv borliqqa aloqasi so’zlovchi shaxsning nutq mundarijasiga qarashi bilan aniqlashtiriladi, to’ldiriladi.
Shunga ko’ra modallik a)ob’ektiv va b)sub’ektiv modallikka bo’linadi
Ob’ektiv modallik gapni shakllantiruvchi zaruriy grammatik ma’nolardan biri, asosiy uzvi hisoblansa, sub’ektiv modallik ob’ektiv modallik ustiga qo’yilgan qo’shimcha modallikdir. U gapda bo’lishi ham, bo’lmasligi ham mumkin. Shuning uchun u gapning doimiy uzvi emas. Tilga xos modallik so’zga, iboraga, so’z birikmasiga ham xos bo’lishi mumkin (grammatik, leksik, fonetik vositalar orqali ifodalanadi). Demak, modallik gapning ob’ektiv holat bilan belgilanadigan, shuningdek, ob’ektiv holatdan kelib chiquvchi sub’ektiv munosabat ifodalash xususiyatidir.
Modallik turli vositalar: fe’lning mayl ko’rsatuvchi shakllari; modal so’zlar(Bu, shubhasiz, sening ishing. Ehtimol, kelib qolar); yuklamalar( Nahotki, podachi bormay qolsa. Sen-a?); gapning maxsus tipi (harakat nomi-kerak (zarur, lozim, shart, aniq, gumon kabi so’zlar orqali)); intonatsiya orqali ifodalanadi. Bormaydi! – ishonchli, qat’iy inkor intonatsiyasi. Bormaydi ?! – qat’iy tasdiq intonatsiyasi. Albatta, boradi ma’nosida.
13. Intonatsiya gapni, nutqni fonetik jihatdan shakllantiradi, grammatik-fikriy tugallikni ko’rsatadi. Bunday tugullangan intonatsiya gapga xos bo’lib, u so’z birikmasida yo’q. Demak, bu tipdagi intonatsiya so’z birikmasi bilan gapni farqlaydigan belgilardan biridir. Predikatsiya, predikativlik ma’lum darajada shu intonatsiya bilan ifodalanadi. Bir so’zdan iborat Tong tipidagi gaplarda, shuningdek, Shahar-shahar; Qishloq-qishloq tipidagi gaplarda predikativlikning intonatsiya yordami bilan ifodalanishini yaqqol ko’rish mumkin.
14. Gaplarning tasnifi. Gaplar: a)mazmun-maqsadiga; b) tuzilishiga ko’ra tasnif qilinadi. Gaplar tuzilishiga ko’ra dastlab ikki asosiy turga bo’linadi: a)sodda gaplar; b) qo’shma gaplar.
Sodda gaplar grammatik asosi bitta bo’lgan,o’zidan boshqa gaplarga bo’linmaydigan gapdir.
Qo’shma gap ikki yoki undan ortiq grammatik asos(sodda gaplar)larning birikishidan hosil bo’lgan sintaktik qurilmadir. Qo’shma gaplarning grammatik asoslari sodda gaplarga teng kelishi ham, teng kelmasligi ham mumkin.
Sodda gaplarni tuzilishiga ko’ra tasnif qilishda quyidagilarga asoslaniladi:
*grammatik asosning tarkibi yoki bosh bo’laklarning miqdori;
*ikkinchi darajali bo’laklarning ishtiroki;
*sodda gaplarning turli semantik-sintaktik bo’laklar, hodisalar bilan murakkablashgani yoki murakkablashmaganligi;
*zarur bo’laklarning ifodalanishi yoki ifodalanmasligi;
*gap bo’laklariga ajralishi yoki ajralmasligi.