Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

6-amaliy mashg’ulot
Mavzu: Gaplarning tasnifi: Gaplarning mazmuniga ko’ra turlari.
Ajratilgan vaqt – 4 soat
Darsning maqsadi: talabalarning darak, so’roq,buyruq gaplar; tasdiq va inkor gaplar; his-hayajonli va his-hayajonsiz gaplar, ularning turlari, mazmuniy xususiyatlari va vazifalari to’g’risidagi bilimlarini mustahkamlash, ularda har qanday matndan gaplarning ma’no-vazifasiga ko’ra turlarini ajrata olish va shu xildagi gaplar tuza olish ko’nikmasini hosil qilish.
Ishning bajarilish tartibi
1. Berilgan mashq,matnlardagi gaplarni mazmuniga ko’ra uch jihatdan turlarga ajratib, daftaringizga qayd qiling.
2. So’roq gaplarni hosil qilgan vositalarni aniqlab, ularni so’roq gaplar yoniga yozib chiqing.
3.Buyruq gaplar qanday hosil bo’lganini aniqlab, javobingizni qayd qiling.
4. Inkor va his-hayajonli gaplar qanday hosil bo’lganini ularning to’g’risiga yozib ko’rsating.
5. So’roq gaplarni ichki turlarga ajratib,yozib chiqing va funktsional ma’nolarini yoriting.
6. Undov gaplarning turlarga ajrating va yozib chiqing.
7. Undov gaplar turlarining uslubiy xususiyatlarini aniqlab, qayd eting
8. So’roq va undov gaplarning hozirgi matbuotda qo’llanishiga baho berib, fikringizni yozma ifodalang.
13-mashq
Esing borida etagingni yop!
Ana tomosha-yu mana tomosha!
Eh-ha, bu orada qanchadan-qancha odamlar kelib ketmadi deysiz bu erga!
Sen manqurtsan! Haqiqiy manqurtsan!
E-ha, gap bu yoqda ekan-da! E-ha nechuk, er yuzida haqiqat bor! (Ch.Aytmatov).
Radiodan «Chorgoh» ashulasi yangrab qoldi. G’afur aka ko’cha o’rtasiga tushib aravakashga qichqirdi: -To’xtat aravangni! Bilasanmi, kim ashula aytayapti? Mulla To’ychi akam aytayaptilar. Oshdan kelayotgan chollar to’xtashdi. Hamma jim. «Chorgoh»ning mungli, yurakni o’rtavchi ohanglariga to’lgan butun ko’cha jimib qolgandi. «Chorgoh» tugadi. Diktorning ovozi yangradi. –Siz O’zbekiston xalq artisti Yunus Rajabiy ijrosida…
G’afur aka xijolat bo’lib Yunus akaga qaradi.
- E, o’ling, sizmidingiz. Keyin u aravakashlarga qichqirdi: -Hayda otingni!
Chollar ham, shoir mehmonlar ham kulib yuborishdi. (S.Ahmad).


14- mashq
Birodarlar, o’zi, bo’z ot qanday bo’ladi? Surpday oppoq bo’ladi. Bordiyu ajdodida bo’lsa, to’qqizga to’lganda Tarlon bo’ladi. To’qqiz yoshida Bo’zning badanida xolday-xolday qora donolar paydo bo’ladi. Shundan boshlab u Bo’z emas, Tarlon ot bo’ladi. Tarlon –xol-xol ot! Tarlon –otlar sarasi.
Birodarlar, To’riq otning yuzdan biri yaxshi bo’ladi. Tarlon otning yuzdan biri yomon bo’ladi!
Birodarlar, ot tanimasang, Tarlon ol!
Ayyo Tarlon, sen mening akamsan. Uka desa degulik mendayin ukang bor, aka desang degulik sendayin akam bor, nima g’amim bor?
Ayyo Tarlon, sen mening birodarimsan, qiyomatlik birodarim… (Tog’ay Murod).
15-mashq. Mashqni ko’chiring. Tasdiq va inkor gaplarni gapning kuzatilgan maqsadga ko’ra turlari bo’yicha tahlil qilib, javobingizni qavs orqali kiriting. Javoblaringiz asosida tasdiq va inkor gaplarning kuzatilgan maqsadiga ko’ra turlariga munosabati bo’yicha xulosalar chiqaring.