|
Nazorat savollari
1. Harakatning sub'ekt va ob'ekt o`rtasidagi munosabatni ifodalash daraja ko`rsatkichlari orqali amalga oshishni aytib bering.
2. Hozirgi o`zbek tilida fe'l so`zlarni besh xil: bosh, o`zlik, majhul, birgalik va orttirma daraja shakllarini ajratib, farqlab gapirib bering.
3. Nisbat formasidagi fe'llarni topib, ularning turi, ma'nosi va yasovchi qo`shimchalarini ayting.
Fe'lning bo`lishli-bo`lishsiz kategoriyasi. Har qanday fe'lning bo`lishli-bo`lishsiz shaklda bo`lishi uning asosiy fe'llik belgilaridan biridir. Bo`lishli shakl harakatning tasdig`ini: bo`lishsiz shakl inkorni: harakatning bajarilmasligini yoki holatning tug`ilmasligi ko`rsatadi: oldi-olmadi, yozdi-yozmadi, muzladi-muzlamadi kabi.
Tilimizda bo`lishli fe'lning maxsus grammatik ko`rsatkichi yo`q. Bo`lishsizlik ma'nosi esa bir qator maxsus vositalar yordamida ifodalanadi:
-ma affiksi: bu qo`shimcha fe'lning deyarli barcha shakllarida inkor ifodalash uchun qo`llana oladi: yozmayapdi, yozmaydigan, yozmagan kabi. Bu ravishdosh anglatgan harakat ikki yo`l bilan inkor etiladi. 1). Asosiy fe'lning bo`lishsizlik shakli orqali: ko`rgani kelmadi, bilgani keldi; 2). «emas» to`liqsiz fe'li orqali: toqqa o`ynagani emas, ish bilan chiqdik.(S.A.).
Harakat nomining bo`lishsiz shakli – maslik affiksi orqali hosil bo`ladi: Aytmaslik, bormaslik kabi.(Demak, bu shakl tarkibida ham – ma elementi bor.)
EtakchiQko`makchi fe'l birikuvida –m affiksi uch xil qo`llanadi:
Etakchi fe'lga qo`shiladi: yozmay tur;
Ko`makchi fe'lga qo`shiladi: ayta ko`rma;
Har ikkala qismga qo`shiladi: yozmay ko`yma.
Bo`lishsizlik ko`rsatkichining etakchi yoki ko`makchi fe'lga qo`shilishi. Ma'no talabi bilan bo`ladi: M:kelmay koldi, aytmay kuydi, ishlamay kurdi birikuvlarida –ma elemetni etakchi fe'lga qo`shilsa, harakat (kel, ayt, ishla fe'llari bildirgan harakat) inkor etiladi, ko`makchi fe'llarga oid harakat inkor etilmaydi.
Bo`lishsizlik elementni ko`makchi qismga qo`shilsa, bu fe'l bildirgun ma'nodagi harakatning inkori ifodalanadi. Masalan, kelib qolmadi birikuvida tasoddifiy, kutilmagan harakatning yuz bermaganligi ifodalanyapdi. Qiyoslang: aytmay qo`ymadi – aytib qo`ymadi, aytmay turdi – aytib turmadi, aymay ko`rdi – aytib ko`rmadi va b.
Inkor formasi etkachi va ko`makchi fe'lga qo`shilganda, alohida ta'kidlangan, qat'iy qilib aytilgan bo`lishlilik ifodalanadi: aytmay qo`maydi, bilmay qo`yaydi, bilmay qolmaydi kabi. Bunday takroriy (har ikkala qismga qo`lishdi) xollarda bo`lishlilik, tasdiq ma'nosi kelib chiqdi.
«Emas» to`liqsiz fe'li. Bo`lishsizlik ifodalovchi emas. Aslida to`liqsiz fe'lning inkor ma'no ifodalashda boshqa vazifasi yo`q. Shuning uchun buni bo`lishsizlik ifodalovchi yordamchi so`z deb hisoblash mumkin. Bu fe'lning qisqargan shakli ham –mas tarzida (aytganmas) yoki «m» tovushi «a» tarzida talaffuz etilishi mumkin: aytganmas. Harkatning inkorini bildiruvchi –ma affiksiga nisbatan (emas) yordamchiga narsa – predmet, belgi va harakatning inkorini ifodalay olishi bilan, ya'ni qo`llanish doirasining kengligi bilan ham farqlanadi. M: Daraxt emas, katta emas, unta emas, kelgan emas kabi.
Shuni alohida uqtirish lozim: «emas» yordamchisining ikki vazifasi –fe'lning inkor formasi va ma'nosida (ketgan emas, ketmoqchi emas) kelishi emas hamda turli modal ma'no ifodalovchi so`zlar, yuklamalar, undovlar bilan kelib, umuman inkor ma'nosini ifodalashini farqlash lozim bo`ladi:… mumkingina emas, … Shunday qilmoqchigini emas, qilayotibdi kabi.
Demak, emas to`liqsiz fe'li inkor ma'noni ifodalovchi yordamchi so`z sifatida juda keng qo`llanadi, fe'lning inkor formasini yasovchi sifatida esa ma'lum fe'l formalari (-ga va –moqchi formalari) doirasi bilan chegaralanadi.
Yo`q yordamchisi. Inkor ifodalovchi yo`q yordamchisi faqat –gan va –yotgan yordamida yasaluvchi o`tgan va hozirgi zamon fe'llarining inkor formasini hosil qilish uchungina qo`llanadi: yozgani yo`q, yozayotgani yo`q kabi.
Tilimizda inkor yoki tasdik ma'nosini ifodalashda so`roq bildiruvchi so`z, yuklamalar va ohangning ham roli bor. Yani inkor shaklidan tasdiq, tasdiq formasidan inkor mazmuni anglashilishi mumkin: Qayoqqa ketasiz, … Sizni bu erdan ketkizarmidik (P.T.). Bu bosh, … bevafo dunyoda nimalrani ko`rmadi, deysiz. (tasdiq).
Do'stlaringiz bilan baham: |
