Guliston davlat universiteti biologiya kafedrasi biotexnologiya

Gen ekspressiyasi 
deganda, ma’lum bir gendagi belgi va xususiyatlarning 
yuzaga chiqishi tushuniladi.
 
Muhokama uchun savollar. 
1.
Gen tushunchasini birinchi marta fanga kim va qachon kiritdi? 
2.
Genlar qanday qismlardan iborat? 
3.
Muton genning qaerida joylashgan? 
4.
Rekon genda nima vazifani bajaradi? 
5.
Tsistron nima va u genda qanday vazifani bajaradi? 
6.
Gen ekspressiyasi deganda nimani tushunasiz? 
 
6-MODUL 
Mavzu:O’simlik gen muhandisligi.
Reja
1.
O’simlik gen injenerligining asosiy yo’nalishlari. 
2.
 
Gen injenerlik usuli bilan irsiyatni o’zgartirish biotexnologiyasi.
 
Tayanch iboralar va tushunchalar: 
plazmida, rekombinant, restriktaza, 
ligaza, vektor konstruktsiya, rekombinant plazmid, elektroforez “yopishqoq uchli”, 
kallus to’qima, transformatsiya, kallus to’qima, agrobakterium, Ti-plazmid, tDNK, 
E.coli, EcoR 1.
 
O’simliklar genetik injenerligi rivojlanishining asosiy yo’nalishlari 
quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
1)
madaniy o’simliklarni boshqa o’simliklardan olingan genlar 
yordamida qo’shimcha zaxira moddalari (zein, sekalin, glutenin, 
legumin, gliadin, albumin)bilan boyitish; 
2)
xlorofilni 
aG’b
- 
bog’lovchi 
oqsillar, 
ribulozo-1,5-
bifosfatkarboksilaza genlari asosida o’simliklarning fotosintez 
samaradorligini oshirish; 
3)
azotni tashuvchi va to’plovchi genini kodlovchi glutaminsintazadan 
foydalanib, o’simliklarda azot metobolizmi jarayonini o’zgartirish; 
4)
gerbitsidlarga, tuproq sho’rlanishiga, yuqori va past haroratga hamda 
boshqa noqulay tashqi muhit omillariga chidamlilik qobiliyatini 
oshirish. Bundan tashqari o’simliklardan odamning muhim oqsillari 
hisoblangan insulin, interferon, o’sish gormoni olishda ham 
foydalanish mumkin. 
O’simliklar genetik injenerligi sohasida olib borilayotgan tadqiqotlar qatoriga 
o’simliklar bilan simbioz yashovchi- Rhizobium oilasiga kiruvchi tuganak 
bakteriyalarini 
genetik 
modifikatsiyalashni 
ham 
kiritish 
mumkin. 
Bu 
bakteriyalarning hujayralariga plazmid yordamida 
hup (hydrogen uptake)
–genini 
kiritish rejalashtirilmoqda. Bunday genlar tabiatda juda kamdan-kam bakteriya 

---

36 
shtammlarida (
R. japonicum 
va
 R. leguminous-arum
) uchraydi. 
Hup-
gen gazsimon 
vodorodni yutib olish va parchalash xususiyatiga ega.
O’simliklar gen injenerligi tadqiqotlarini olib borish olimlar oldiga bir qancha 
xavf-xatar va muammolarni ham keltirib chiqardi. Jumladan, yaratilgan vektorlar 
va shu vektorlarni o’zida tashuvchi o’simliklar biotexnologlar nazorati ostidan 
chiqib ketish xavfi kelib chiqmoqda. Birinchidan gen injenerligi yo’li bilan 
yaratilgan madaniy o’simliklar begona o’tlarga aylanib qolishi to’g’risida 
ma’lumotlar tarqalmoqda. Bitta gen bilan bog’liq bo’lgan gerbitsidlarga 
chidamlilik genini transplantatsiya qilish almashlab ekish agrotexnikasiga katta 
muammo keltirib chiqarishi mumkin: ma’lum bir ekin maydoniga gerbitsidlarga 
chidamli o’simlikni ekish, kelgusi yilda uning o’rniga almashlab ekiladigan 
o’simlikka nisbatan begona o’t bo’lib qolishi mumkin, chunki ularda gerbitsidlarga 
chidamlilik geni bo’lganligi sababli, ular ta’sirida o’lmaydi (H.Hauptli, 1985). 
Gen injenerlik manipulyatsiyasi keltirib chiqaradigan ikkinchi xavf – bu 
genetik modifikatsiyalash natijasida bioximik o’zgarishlarga olib kelishi, 
o’simliklarning oziq-ovqat yoki em-xashakli qimmati yo’qolishi va ular organizm 
uchun zaharli holatga ham aylanib qolishi mumkin. Bunday holatlarning oldini 
olish maqsadida gen injenerlik yo’li bilan olingan o’simliklarni dala maydonlariga 
ekishdan oldin, har tomonlama sinab, tekshirib ko’rish lozim [16]. 
O’simlik irsiyatini gen injenerlik usuli bilan o’zgartirish uchun plazmidning
tDNK qismi restriktaza bilan kesib olinadi va rVR322 (pibi-ar 322) plazmidasi 
bilan biriktirilib klonlanadi. Yaratilgan sun’iy plazmid