Guliston davlat universiteti biologiya kafedrasi biotexnologiya

transkriptsiya – ko’chirib yozish 
deb ataladi. Haqiqatdan ham bu 
jarayonda DNK dagi nukleotidlar qatori RNK dagi nukleotidlar qatorida 
takrorlanadi. RNK ning har uchchala tipi ham yadroda bir xil mexanizmda 
sintezlanib, so’ngra tsitoplazmaga ko’chiriladi (mRNK –matritsali RNK nusxa 
oladi, iRNK-axborot RNK kerakli nusxadagi oqsil sintez qilish to’g’risida axborot 
beradi va bu axborotni tRNK-transport RNK tsitoplazmadagi ribosomaga etkazib 
beradi). 
Translyatsiya-tarjima qilish 
deb yuritiladi. Hujayrada oqsil sintezini 
ta’minlovchi RNK lar kerakli axborotni, ya’ni qanday oqsil sintez qilishni DNK 
dan oladi. Bu jarayonda nukleotidlar tartibi nuklein kislotalar tilidan 
aminokislotalar tartibi-oqsil tiliga tarjima qilinadi. Bu biologik kodlash-genetik 
kod orqali amalga oshiriladi. Genetik kod ta’limotiga ko’ra nuklein kislotalarda har 
bir aminokislotalarni taniydigan va tanlab biriktirib tashishda vositachilik qiladigan 
nukleotidlar kombinatsiyasi mavjud [15]. 
Ma’lumki gen tushunchasini 1909 yilda Iogansen fanga kiritib, uni irsiy omil 
deb atadi. Rus olimi Benzer genlarni 
muton, rekon va tsistron
deb atalgan 
elementar qismlarga ajratdi. 
Muton-
genning o’zgarish xususiyatiga ega bo’lgan qismi. 
Rekon-
genning 
chalkashish xususiyatiga ega bo’lgan eng kichik qismidir. 
Tsistron-
organizmdagi 
ma’lum belgilarning rivojlanishiga sabab bo’ladi. 
Organizmning belgi va xususiyatlarni genlar aniqlaydi va nazorat qiladi 
(boshqaradi). Genlar oqsil biosinteziga, reaktsiyalarning borishiga ta’sir etadi. Irsiy 
axborotni tashuvchi DNK genning asosiy komponenti hisoblanadi. 
Gen viruslar singari hujayradan tashqarida ko’paya olmaydi va harakat qila 
olmaydi. Gen avtoreproduktsiyalanib hujayrada o’ziga o’xshash genning hosil 
bo’lishini ta’minlaydi. Gen oqsillardagi aminokislotalar tarkibini va ularning 
xususiyatlarini aniqlaydi.
Gen biron bioximiyaviy reaktsiyaning borishiga, organizmlarning ma’lum 
belgilarining yaxshi rivojlanishiga yoki umuman rivojlanmasligiga sababchi 
bo’ladi. 

---

35 
Har bir gen o’ziga xos oqsil molekulalari birlamchi strukturalarning sintez 
qilinishiga ta’sir etadi, biroq bu sintezda o’zi ishtirok etmaydi. 
Gen ko’ptomonlama ta’sir etishi mumkin, ya’ni u har xil reaktsiyalarning 
borishiga va organizm ko’p belgilarining rivojlanishiga bevosita ta’sir qilishi 
mumkin.