Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

Hisobvaraqlar nomi
Hisobvaraqlar tipi
1	2	3
1000	Maternadlar chisobi hisobvaraqlarn	A
1010	Xomashyo va materiallar (yig’uvchi hisobvaraq)
1020	Asosiy xomashyo va materiallar
1030	Yordamchi xomashyo va materiallar
1040	Yarim fabrikatlar ichki ehtiyojlar uchun iste’mol qilish
1100	Energiya xarajatlari	A
1110	Yoqilg’i (turlari bo’yicha)
1120	Energiya (turlari bo’yicha)
1200	Ishlab chiqarishning mehnat xarajatlari	A
1210	Ish haqi (yig’uvchi hisobvaraq)
1220	Ishlab chiqarishda band bo’lgan xodimlarning ish haqi
1230	Yordamchi ishlab chiqarish xodimlarining ish haqi
1240	Boshqa turdagi ish haqi va turli kompensatsiyalar
1300	Ishlab chiqarishning ijtimoiy xarajatlari	A
1310	Korxonaning ijtimoiy xarajatlari (yig’uvchi hisobvaraq)
1320	Ijtimoiy sug’urta va ta’minot xarajatlari
1330	Xodimlar hayotini uzoq muddatli sug’urtalash
1340	Ixtiyoriy shaxsiy sug’urta
1350	Xodimlarni saqlash bo’yicha boshqa ijtimoiy xarajatlar
1400	Ishlab chiqarishning ustama xarajatlari	A
1410	Asosiy vositalar va boshqa mulklarning eskirishi
1420	Tsex darajasidagi boshqaruv xarajatlari
1430	Har xil yordamchi xizmatlarni to’lash xarajatlari
1440	Boshqa ustama xarajatlar
1500	To’lanadigan majburiyatlar	A
1510	Er solig’I (soliqlarning turlari bo’yicha)
1520	Yo’l fondiga to’lovlar
1530	Turli xil davlat yig’imlari va badallari
1540	Auditorlik va maslahat xizmatlari uchun to’lovlar
1550	Kredit uchun to’langan foizlar (komission xarajatlar bilan birgalikda)
1560	Boshqa xarajatlar
1600	Transport, vakillik va safar xarajatlari	A
1610	Umumiy transport xarajatlari
1620	Yuklarni jo’natish xarajatlari
1630	Safar xarajatlari
1640	Pochta xarajatlari
1650	Devonxona xarajatlari
1660	Vakillik xarajatlari
1700	Kalkulyatsiya qilinadigan ishlab chiqarish xarajatlari	A
1710	Moddiy xarajatlar
1720	Mehnat haqi xarajatlari
1730	Ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar
1740	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi
1750	Boshqa xarajatlar

Boshqaruv hisobida oqilona investitsiya qarorlari qabul qilishni ta’minlash korxonaning investitsiya faoliyati murakkabligi va dastlab taqdim qilinayotgan loyihalarning iqtisodiy samaradorligini baholash hamda ularning ko’p mablag’ talab qiladigan tomonlarini tahlil qilish zarurati bilan belgilanadi.
Shuningdek, korxona bo’linmalarida sodir bo’lgan muomalalarni to’liq hisobga olish ularni muayyan vakolatlar va mas’uliyatlar bo’yicha segmentlarga ajratishni taqozo etadi. Segmentlar hisobot axborotlari biznesning har bir segmenti faoliyatini sifat jihatdan baholash imkonini beradi.
Korxona segmentlari (javobgarlik markazlari) faoliyatini boshqarihda ular o’rtasida transfert bahoni to’g’ri shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Transfert baho korxonaning bir javobgarlik markazidan boshqa javobgarlik markaziga o’tkaziladigan materiallar, yarim tayyor mahsulotlar yoki xizmatlar bahosini aniqlashda qo’llaniladi.


14.5. Byudjetlashtirish va xarajatlarni nazorat qilish
bo’yicha amaliy mashg’ulot


Misol 1. Rejaviy foyda hajmiga etish uchun realisatsiya hajmini kalkulyatsiya qilish va funktsional smetalar (rejalar) tuzish.
MBA AJ kompaniyasi ishlab chiqarib va sotilayotgan A, B va C komponentlariga doimiy talab mavjud. Sotish nisbati: A1 : B2 : C4; realizatsiya narxi: A – 215 000 so’m; B – 250 000 so’m; C – 300 000 so’m. Har bir komponent mis ramkasidan iborat bo’lib, unga turli miqdorlarda bir xil detallar qotirib qo’yadilar.

Komponent	Ramka	Komponent D	Komponent E	Komponent F
A	1	5	1	4
B	1	1	7	5
C	1	3	5	1
1 birlik xarid narxi, ming so’m	20	8	5	3

Har bir komponent uchun quyidagi mehnat vaqti miqdori sarflanadi:

Komponent	Malakali mehnat, soat	Malakasiz mehnat, soat
A	2	2
B	1,5	2
C	1,5	3

Malakali mehnat 1 soatiga 6 000 so’m, malakasiz mehnatyga 1 soatiga 4 500 so’m to’lanadi. Malakali mehnat ishlov berish tsexida, malakasiz mehnat esa yig’uv tsexida qo’llaniladi. Haftalik ish vaqti 5 kundan iborat bo’lib davomiyligi 37,5 soatni tashkil etadi; har bir hisobot davri 4 haftadan iborat.

Komponent uchun o’zgaruvchan ustama xarajatlari A uchun – 5000 so’m; B uchun – 4000 so’m; C uchun – 3500 so’m.
Yil oxirida quyidagi zahiralar bo’lishi mumkin, lekin foiz stavkasi oshishi va kompaniya tomonidan aylanma kapitalini olish uchun overdraftdan foydalanilgani sababli kelgusi yil birinchi hisobot davrida komponentlarni ishlab chiqarish va materiallarni sotib olish 10 foizga kamayadi.
Hisobot yili oxirida TMZ qoldig’i bashorati (прогноз):
Komponentlar
A 300
B 700
C 1 600
Mis ramkasi 1 000
Komponent D 4 000
Komponent E 10 000
Komponent F 4 000
Tugallanmagan ishlab chiqarish zahirasini inobatga olmaslik kerak.
Kelayotgan yil uchun ko’zda tutilgan ustama xarajatlari smeta bo’yicha:
- ishlab chiqarish 728 000 000 so’m;
- sotish 364 000 000 so’m;
- ma’muriy 338 000 000 so’m.
Hamma ustama xarajatlar doimiy, yil davomida bir maromda taqsimlanadi, va davr xarajatlari hisoblanadi.
1 hisobot davrida 1/13 yillik talabni qondirish rejalashtirilmoqda, bu shunday realisatsiya hajmiki, unda soliq to’lagunga qadar 6 500 000 ming so’m foyda olish imkoni bor.
Talab qilinadi:
a) Kelayotgan yilning 1 davri uchun quyidagi smetalarni tuzing:
i) miqdor va qiymat ifodasida sotish dasturi;
ii) miqdor o’lchovlarida ishlab chiqarish dasturi;
iii) miqdor o’lchovlarida asosiy materiallardan foydalanish smetasi;
iv) asosiy materiallar sotib olish xarajati smetasi (qiymat va miqdor ifodasida);
v) asosiy ishlab chiqarish ishchilarining mehnat smetasi, ya’ni har bir ishlov beruvchi va yig’uv bo’linmalari uchun zarur bo’lgan ishchilar soni.
b) Etiborga olinadigan omillarni tahlil qiling, agar sotib olinadigan zahiralar bir haftalik talab darajasi uchun kamaysa – ushbu taklifni sotib olish mutaxassislari tomonidan berilgan, lekin bunga ishlab chiqarish rahbari qarshi chiqqan.


Misol 2. Funktsional smetalarni tayyorlash
MCHJ “Dildora” kompaniyasi bir xil material va bir xil malakali ish kuchidan foydalanib ikki tur mahsulot ishlab chiqariladi. Quyida kompaniyaning kelgusi davrga smeta tuzish uchun ishchi hujjatlaridan iqtiboslar keltirilgan:

Mahsulot	K	B
Rejali sotish hajmi, dona	3 000	4 500
Bir birlik mahsulotga smeta xarajati, kg	6	2
Materiallarni smeta qiymati, 1 kg 3 000 so’m
Bir birlik mahsulotga vaqt me’yori, soat	5	3

Asosiy ishlab chiqarish ishchilarning ish haqi smetali stavkasi 1 soatga 4 000 so’m, haftalik ish vaqti – 40 soat, ish vaqtidan tashqari ish uchun 50 % ustama mavjud. Kompaniyada 65 ta asosiy ishlab chiqarish ishchilari mavjud.

Mahsulot tayyorlash jarayonida bir ishchini vaqtdan samarali foydalanish rejasi 90%, bundan tashqari bajarilgan ishlab chiqarish vaqtidan 20% bekor turish rejalashtirilgan.
Smeta davrida (beshkunlik 12 hafta) sotish va ishlab chiqarish butun davrda bir xil bo’lishi taxmin qilmoqda. Davr boshida zahiralar qoldig’i quyidagicha bo’lishi ko’zda tutilgan:
K mahsuloti, dona 1 050
B mahsuloti, dona 1 200
Xomashyo, kg 3 700
Smeta davrining rejali oxiridagi zahira quyidagicha:
K mahsuloti, dona 15 kun sotishga etadigan
B mahsuloti, dona 20 kun sotishga etadigan
Xomashyo, kg 10 kun ishlab chiqarishga etadigan
Talab qilinadi:
a) kelgusi davr uchun materiallar sotib olish smetasi va asosiy ishlab chiqarish ishchilarni ish haqi smetasini tuzing, miqdor va qiymatini ko’satgan holda.
b) yuqoridagi davr uchun har haftaga material sotib olish va ish haqi berish uchun ketadigan pul xarajatini hisoblashga qo’shimcha qanday axborot zarurligini tushuntirib bering.


Misol 3. Asosiy ishlab chiqarish ishchilarni mehnat smetasi va ish vaqtini etishmasligi (ortiqchasi)
Quyida ikki xil mahsulot ishlab chiqaradigan va bir xil ishchi malakasidan foydlnubchi kompaniyaning kelgusi yil smetasidan ko’chirma keltirilgan.

	I chorak	II chorak	III chorak	IV chorak
Sotish: M mahsulot, dona	9 000	20 000	14 000	8 000
N mahsulot, dona	10 000	16 500	11 000	7 000

Tayyor mahsulot zahirasi har chorak oxirida smeta bo’yicha qolishi kerak:

	I chorak	II chorak	III chorak	IV chorak
M mahsulot, dona	5 000	5 000	4 000	4 000
N mahsulot, dona	4 000	4 000	2 000	2 000

Birinchi chorakni boshida tayyor mahsulot zahirasi M mahsulot uchun 3 000 dona va N mahsulot uchun 1 000 dona ko’zda tutilgan. Tugallahmagan ishlab chiqarish zahirasi yo’q.

M mahsulotni ishlab chiqarish uchun oxirgi operatsiya texnik nazorat bo’ladi, smetada bo’yacha 20% mahsulot yaroqsiz bo’ladi. N mahsulot esa texnik nazoratdan o’tmaydi va yaroqsiz mahsulot bo’lmaydi.
Kompaniyada 210 ishlab chiqarish ishchilari mavjud va bir haftada 40 soatdan ishlaydilar. Har chorakda 12 hafta va bir haftada har bir ishchiga 12 soat me’yordan ortiq ishlash mumkin. Kompaniya kasaba uyushmasi bilan 2 yilga shartnomasi bor. Unga ko’ra ikki yilda ishchilar umuman yoki vaqtincha ishdan bo’shatilmaydi va yangi ishchilar qabul qilinmaydi.
Asosiy ishlab chiqarish ishchilarni me’yoriy mehnat vaqti sarfi M mahsulot uchun 5 soat va N mahsulot uchun 3 soat belgilangan. Smeta bo’yicha asosiy ishlab chiqarish ishchilarni vaqtdan unumli foydalanish koeffitsienti 90%.
Har ikki mahsulot ham foydali hisoblanadi.
Talab qilinadi:
a) Asosiy ishlab chiqarish ishchilarni keyingi yil har bir choragi uchun smetali mehnat vaqtini hisob qiling. Asosiy ishlab chiqarish ishchilarni ixtiyoridagi ish vaqtini chegarasini ko’rsating va smeta talablariga mos kelishini aniqlang.
b) i) Ish vaqtini etishmasligi (ortiqchaligini) minimum darajaga etkazishga harakat qiling, buning uchun alternativ variantlarni o’rganing. Kompaniya har chorakda sotish dasturini bajarishini amalga oshirishini ko’sating. Misolda keltirilgan ma’lumotlar asosida o’zingizni xulosalaringizni hisob-kitoblar bilan asoslab bering.
ii) har chorakda smetali sotish darajasini bajarmasligini faraz qilib, ish kuchi etishmasligi natijasida kompaniya foydasiga minimum ta’sir etish yo’llarini tushuntirib berihg. Sizning xulosalaringiz bo’yicha ehtimollar va cheklovlarni izohlab bering.