Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

12.4. Buxgalteriya balansi tuzilishi va uning tarkibi

Buxgalteriya balansi bevosita korxona moliyaviy holatini aks ettiruvchi hisobotning asosiy qismi hisoblanadi va u quyidagi elementlardan tashkil topadi: aktivlar (uzoq muddatli va joriy), majburiyatlar, o’z mablag’lari, ishlab chiqarish zahiralari, daromad va xarajatlar.

Aktivlar – korxona tomonidan nazorat qilinadigan resurslar bo’lib, iqtisodiy manfaatlar olish maqsadida korxonaning oldingi faoliyati natijasida hosil qilingan. Korxona aktivlari korxonaning o’tgan davrdagi faoliyati natijasi hisoblanadi. Korxona aktivlarini sotib olish, ishlab chiqarish yoki boshqa usullar (masalan, davlat tomonidan olingan ko’chmas mulk) yordamida hosil qilinadi. Korxona aktivlaridan xususiy mulkni boshqarish, tovar material zahiralarini ishlab chiqarish va xizmatlar bo’yicha foydalaniladi.
Aktivlarda mujassamlashgan iqtisodiy manfaatlar korxona tomonidan turli xil yo’llar bilan o’zlashtirilishi mumkin. Masalan, aktiv:
1) tovar-moddiy zahiralarini ishlab chiqarish, xizmatlar ko’rsatishga alohida yoki boshqa aktivlar bilan bog’liqlikda ishlatilishi mumkin;
2) boshqa aktivlar bilan almashtirilishi mumkin;
3) majburiyatlarni bajarish uchun ishlatilishi mumkin;
4) korxona ta’sischilari o’rtasida taqsimlanishi mumkin.
Aktivlar masalan, bino va inshootlar o’z shakliga ega, ammo aktiv faqat natural shaklda mavjud bo’lmaydi. Patentlar va mualliflik huquqlari ham agarda ulardan korxona kelajakda iqtisodiy manfaatga erishsa aktiv hisoblanadi. Aktivlarni aniqlashda egalik huquqi asosiy hisoblanmaydi. Masalan, ijaraga olinggan vositalar ham agar bu vositalardan keladigan iqtisodiy manfaatlar korxona nazoratida bo’lsa aktivlar qatorida bo’lishi mumkin.
Majburiyatlar – bu korxonaning boshqa biror korxona yoki jismoniy shaxs oldidagi majburiy burchidir. Majburiyatning asosiy sharti - bu korxonaning boshqa sub’ektlar oldidagi javobgarligi hisoblanadi. Majburiyat shartnoma yoki nizom talablaridan kelib chiqadi. Masalan, olingan tovar-moddiy qiymatliklar uchun to’lanishi kerak bo’lgan summalar. Majburiyat odatda aktiv sifatida qabul qilinganda yoki aktivni olish uchun shartnoma hosil bo’lganda yuzaga keladi. Majburiyatlarni so’ndirish turli yo’llar bilan amalga oshirilishi mumkin:

1. 
   to’lash;
   
2. 
   boshqa aktivlarni berish;
   
3. 
   xizmatlar ko’rsatish;
   
4. 
   bu majburiyatlarni boshqalar zimmasiga yuklash;
   
5. 
   majburiyatlarni qimmatli qog’ozlarga ayirboshlash.
   

Majburiyatlar haqdor tomon o’z huquqlaridan voz kechganda yoki bu huquqlardan mahrum bo’lganda so’ngan hisoblanadi.
Korxonananing o’z mablag’lari – bu aktivlardan majburiyatlarni chiqazib tashlangandan so’nggi korxona aktivlaridir. Korxonaning o’z mablag’lari ustav, qo’shilgan, rezerv, zahiradagi kapitallar va taqsimlanmagan foydadan iborat bo’ladi. Buxgalteriya balansida korxona o’z mablag’larining qiymati, aktivlar va majburiyatlar qiymatini baholashga bog’liq.
Zahiralar – bu korxonaning o’z mablag’larining bir qismi bo’lib, kelajakda ma’lum bir xarajatlarga yo’naltirilishi mumkin. Zahiralarni tuzish Nizom yoki Qonun hujjatlarida ko’rsatib o’tiladi. Bundan korxona zarar ko’rgan holatda ularni qo’shimcha himoya qilish ko’zda tutiladi. Zahiralarning shakllanishi va ularning hajmi to’g’risidagi ma’lumotlarni hisobotdan foydalanuvchilar uchun ma’lum qarorlar qabul qilinishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Daromadlar – bu aktivlarning ko’payishi yoki hisobot davrida majburiyatlarning kamayishidir. Korxonaning umumiy daromadi, asosiy va qo’shimcha faoliyat turlaridan olingan daromadlarni o’z ichiga oladi. Asosiy faoliyat turidan olingan daromad bu tovar – moddiy zahiralarni sotish, foizlar va dividendlar olishdan, gonorar va rentadan korxona asosiy faoliyat turiga bog’liq holda olingan daromadlar bo’lishi mumkin.
Asosiy bo’lmagan faoliyat turiga aylanmada bo’lmagan va oldindan sotish mo’ljallanmagan aktivlarni berishdan, qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan va boshqalardan olingan daromadlar kirishi mumkin.
Xarajatlar – bu aktivlarning kamayishi yoki hisobot davrida majburiyatlarning ko’payishidir. Xarajatlarni aniqlash o’z ichiga korxonani boshqarish tovar–moddiy zahiralarni ishlab chiqish va ularni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko’rsatish bilan bog’liq xarajatlarni va zararni oladi.
Buxgalteriya balansi tuzilguniga qadar tahliliy hisobvaraqlar bo’yicha aylanmalar va qoldiqlar hisobot davri oxiridagi Bosh daftarning jamlama hisobvaraqlari bo’yicha aylanmalar va qoldiqlar bilan albatta solishtirilishi kerak. 3-ustunda hisobot davri boshidagi ma’lumotlar, ya’ni oldingi hisobot davri uchun balans 4-ustunining ma’lumotlari ko’rsatiladi. Buxgalteriya balansi shakli § 1.12 da keltirilgan.
Balansda “Boshlang’ich (qayta tiklash) qiymati” moddasi (010-satr) bo’yicha asosiy vositalar o’z asosiy vositalari (ishlab turgan hamda konservatsiyada bo’lgan) va moliyaviy ijara shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalarning dastlabki (tiklash) qiymati bo’yicha ko’rsatilib, ularning hisobi asosiy vositalarni hisobga oluvchi (0100) va 0310 – “Moliyaviy ijara shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalar” hisobvaraqlarida amalga oshiriladi.
Alohida “Eskirish summasi” (011-satr) moddasi bo’yicha tashkilot tomonidan (0100) va 0310 – “Moliyaviy ijara shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalar” hisobvaraqlarida hisobga olingan asosiy vositalar bo’yicha hisoblab yozilgan eskirish summasi keltirilib, ularning hisobi (0200) asosiy vositalar eskirishini hisobga oluvchi hisobvaraqlarida amalga oshiriladi.
“Qoldiq (balans) qiymati” moddasi bo’yicha (012-satr) 010 - “Boshlang’ich (qayta tiklash) qiymati” va 011 - “Eskirish summasi" satrlari farqi aks ettiriladi.
Nomoddiy aktivlar balansda “Boshlang’ich qiymati” moddasi (020-satr) bo’yicha tabiiy resurslardan, er uchastkalaridan foydalanish huquqi, patentlar, litsenziyalar, savdo belgilari, tovar belgilari, sanoat namunalariga bo’lgan huquqlar, mualliflik huquqlari va boshqa huquqlar sifatida nomoddiy aktivlarning dastlabki (tiklash) qiymati bo’yicha ko’rsatilib, ularning hisobi (0400) nomoddiy aktivlarni hisobga oluvchi hisobvaraqlarida amalga oshiriladi.
Bu modda bo’yicha shuningdek hisobot davri uchun qilingan hisobdan chiqarishlar chegirilgan holda gudvill summasi (firma narxi) aks ettiriladi. Buxgalteriya hisobida gudvill nomoddiy aktivining summasini hisobdan chiqarish alohida hisobvaraqda amortizatsiyani jamlamasdan, bevosita 0480 - “Gudvill” hisobvarag’i saldosini kamaytirishga yoziladi.
Alohida “Amortizatsiya summasi” (021-satr) moddasi bo’yicha hisobi nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga olish hisobvaraqlarida (0500) yuritiladigan nomoddiy aktivlar bo’yicha hisoblab yozilgan amortizatsiya summasi keltiriladi.
“Qoldiq (balans) qiymati” moddasi bo’yicha (022-satr) 020 - “Boshlang’ich qiymati” va 021 - “Amortizatsiya summasi” satrlari farqi aks ettiriladi.
“Uzoq muddatli investitsiyalar, jami” moddasi bo’yicha (030-satr) qimmatli qog’ozlarga, sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlari, xorijiy sarmoya ishtirokidagi korxonalarga qo’yilgan mablag’lar summasi hamda 040, 050, 060, 070, 080-satrlarda ko’rsatilgan boshqa uzoq muddatli investitsiyalar ko’rsatiladi.
Qimmatli qog’ozlar balans aktivida ularning to’la xarid qiymatida ko’rsatilib, investor dividendlar olish huquqiga ega bo’lgan va ushbu qo’yilmalar bo’yicha to’la javob beradigan hollarda kreditorlar moddasi bo’yicha so’ndirilmagan summa balans passiviga kiritiladi. Qolgan hollarda xarid qilinadigan qimmatli qog’ozlar hisobiga kiritilgan summalar balans aktivida debitorlar moddasi bo’yicha ko’rsatiladi.
“Qimmatli qog’ozlar” moddasi bo’yicha (040-satr) obligatsiyalar, aktsiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan, sho’’ba va qaram jamiyatlarning qimmatli qog’ozlari bundan mustasno 0610 - “Qimmatli qog’ozlar” hisobvarag’ida hisobga olinadigan summa ko’rsatiladi.
“Sho’’ba xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar” moddasi bo’yicha (050-satr) sho’’ba xo’jalik jamiyatlarining aktsiyalari, obligatsiyalari va boshqa investitsiyalariga qo’yilgan, 0620 - “Sho’’ba xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar” hisobvarag’ida hisobga olinadigan mablag’lar summasi ko’rsatiladi.
“Qaram xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar” moddasi bo’yicha (060-satr) qaram xo’jalik jamiyatlarining aktsiyalari, obligatsiyalari va boshqa investitsiyalariga qo’yilgan, 0630 - “Qaram xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar” hisobvarag’ida hisobga olinadigan mablag’lar summasi aks ettiriladi.
“Chet el kapitali mavjud bo’lgan korxonalarga investitsiyalar” moddasi bo’yicha (070-satr) chet el kapitali ishtirokidagi korxonalarning aktsiyalari, obligatsiyalari, ustav sarmoyasiga ulushlari va boshqa investitsiyalariga qo’yilgan, 0640 - “Chet el kapitali mavjud bo’lgan korxonalarga investitsiyalar” hisobvarag’ida hisobga olinadigan mablag’lar summasi ko’rsatiladi.
“Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar” moddasi bo’yicha (080-satr) uzoq muddatli investitsiyalarga qo’yilgan, yuqorida sanalgan moddalarda hisobga olinmagan va 0690 - “Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar” hisobvarag’ida hisobga olinadigan mablag’lar summasi ko’rsatiladi.
“O’rnatiladigan asbob-uskunalar” moddasi bo’yicha (090-satr) hisobi 0710 - “O’rnatiladigan asbob-uskunalar – mahalliy” va 0720 - “O’rnatiladigan asbob-uskunalar - xorijiy” hisobvaraqlarida yuritiladigan o’rnatiladigan uskunalarning haqiqiy qiymat bo’yicha qiymati ko’rsatiladi.
“Kapital qo’yilmalar” moddasi bo’yicha (100-satr) xo’jalik usulida va pudrat usulida amalga oshiriladigan tugallanmagan qurilishning qiymati, xarid qilingan, foydalanishga topshirilmagan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning qiymati, asosiy podani shakllantirish xarajatlari, shuningdek erni obodonlashtirishga, moliyaviy ijara shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalarga va hisobi kapital qo’yilmalarni hisobga olish hisobvaraqlarida (0800) yuritiladigan boshqa vositalarga qo’yilmalar summalari ko’rsatiladi.
“Uzoq muddatli debitorlik qarzlari” moddasi bo’yicha (110-satr) olingan veksellarning uzoq muddatli qismi, moliyaviy ijara shartnomasi bo’yicha topshirilgan asosiy vositalar uchun olinadigan to’lovlar qoldig’i, xodimlarning uzoq muddatli qarzi va hisobi 0910 - “Olingan veksellar”, 0920 - “Moliyaviy ijara bo’yicha olinadigan to’lovlar”, 0930 - “Xodimlarning uzoq muddatli qarzlari”, 0940 - “Boshqa uzoq muddatli debitorlik qarzlari” hisobvaraqlarida yuritiladigan boshqa uzoq muddatli debitorlik qarzlari ko’rsatiladi.
“Uzoq muddatli kechiktirilgan xarajatlar” moddasi bo’yicha (120-satr) vaqt farqlari bo’yicha o’tkazib yuborilgan foyda solig’i, diskontlar (narx chegirmalari) bo’yicha uzoq muddatli o’tkazib yuborilgan xarajatlar va hisobi 0950 - “Vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan foyda solig’i”, 0960 - “Diskont (chegirma)lar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan xarajatlar”, 0990 - “Boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan xarajatlar” hisobvaraqlarida yuritiladigan boshqa uzoq muddatli o’tkazib yuborilgan xarajatlar ko’rsatiladi.
“I bo’lim bo’yicha jami” moddasi bo’yicha (130-satr) 012-satrdan 120-satrgacha bo’lgan summalar ko’rsatiladi.
“Tovar-moddiy zahiralar, jami” moddasi bo’yicha (140-satr) 150, 160, 170, 180-satrlarda ko’rsatilgan ishlab chiqarish zahiralarining qoldiqlari, tugallanmagan ishlab chiqarish summasi, tayyor mahsulot va tovarlar ko’rsatiladi.
“Ishlab chiqarish zahiralari” moddasi bo’yicha (150-satr) xom ashyo zahiralari, xarid qilingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar, yoqilg’i, ehtiyot qismlar, qurilish materiallari, idish va idishbop materiallari, inventar va xo’jalik anjomlari, qaytariladigan chiqindilar va 1000 - “Materiallarni hisobga oluvchi hisobvaraqlar” hisobvarag’ida hisobga olinadigan boshqa moddiy boyliklarning haqiqiy tannarxi ko’rsatiladi.
Ushbu modda bo’yicha shuningdek yosh hayvonlar; bo’rdoqiga, yaylovda boqilayotgan katta hayvonlar; parrandalar; yovvoyi hayvonlar, quyonlar; asalari uyalari; sotish uchun asosiy podadan chiqarilgan (bo’rdoqiga boqish uchun qo’yilmagan) katta mollar; aholidan sotish uchun qabul qilingan, parvarishlash va bo’rdoqiga boqish uchun hayvonlarni hisobga olish hisobvaraqlarida (1100) hisobga olinadigan mollarning haqiqiy tannarxi aks ettiriladi.
Materiallarni tayyorlash va xarid qilishni hisobga olish (1500) va materiallar qiymatidagi tafovutlarni hisobga olish (1600) hisobvaraqlaridan foydalanilganda ko’rsatilgan boyliklar ushbu hisobvaraqlarda “Ishlab chiqarish zahiralari” moddasi bo’yicha aks ettiriladi.
“Tugallanmagan ishlab chiqarish” moddasi bo’yicha (160-satr) hisobi asosiy ishlab chiqarish (2000), o’zi ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulotlar (2100), yordamchi ishlab chiqarishlar (2300), xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklarni (2700) hisobga olish hisobvaraqlarida yuritiladigan tugallanmagan ishlab chiqarish va tugallanmagan ishlar (xizmatlar) bo’yicha xarajatlar ko’rsatiladi.
“Tayyor mahsulot” moddasi bo’yicha (170-satr) ishlab chiqarishi tugallangan, sinov va qabul qilishdan o’tgan, buyurtmachilar bilan shartnoma shartlariga ko’ra barcha qismlar bilan butlangan va texnik shartlar hamda standartlarga muvofiq bo’lgan buyumlar qoldig’ining, ko’rgazmada bo’lgan va boshqa korxonalarga komissiyaga (konsignatsiyaga) topshirilgan, tayyor mahsulotni hisobga olish hisobvaraqlarida (2800) hisobga olinadigan tayyor mahsulotning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi ko’rsatiladi. Ko’rsatilgan talablarga javob bermaydigan mahsulot va topshirilmagan ishlar tugallanmagan deb hisoblanadi va tugallanmagan ishlab chiqarish tarkibida ko’rsatiladi.
“Tovarlar” moddasi bo’yicha (180-satr) omborlardagi tovarlar qoldiqlarining qiymati, tovarlarning chakana savdodagi qiymati, ko’rgazmada bo’lgan va boshqa korxonalarga komissiyaga (konsignatsiyaga) topshirilgan tovarlarning qiymati, ijara buyumlari, tovar idishlari va bo’sh idishlarning qiymati, yo’ldagi tovarlar, savdo ustamasini chegirgan holda savdo yoki umumiy ovqatlanishda o’z faoliyatini amalga oshiradigan korxona xarid qilgan va tovarlarni hisobga oluvchi hisobvaraqlarida (2900) hisobga olinadigan boshqa tovarlar ko’rsatiladi.
“Kelgusi davr xarajatlari” moddasi bo’yicha (190-satr) bo’lg’usi davrlar xarajatlarini hisobga olish hisobvaraqlarida (3100) aks ettirilgan, hisobot davrida amalga oshirilgan, lekin u taalluqli bo’lgan muddat davomida keyingi hisobot davrlarida moliyaviy-xo’jalik faoliyati xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar summasi ko’rsatiladi. Bunday xarajatlarga ommaviy axborot vositalari nashriga obuna bo’yicha xarajatlar, oldindan to’langan ijara haqi va hokazolar kiradi.
“Kechiktirilgan xarajatlar” moddasi bo’yicha (200-satr) vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan foyda solig’i, diskont (chegirma)lar bo’yicha kechiktirilgan xarajatlar va boshqa kechiktirilgan xarajatlarni hisobga olish hisobvaraqlarida (3200) hisobga olingan xarajatlar ko’rsatiladi.
“Debitorlar, jami” moddasi bo’yicha (210-satr) xaridorlar va buyurtmachilar qarzlari summasining yakuni sifatida jami debitorlik qarzi, sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarining qarzi, mol etkazib beruvchilar, pudratchilar, xodimlarga berilgan bo’naklar; byudjetga, davlat maqsadli jamg’armalariga va sug’urta bo’yicha bo’nak to’lovlari; muassislarning ustav sarmoyasiga ulushlar bo’yicha qarzi va turli debitorlarning 220, 240, 250, 260, 270, 280, 290, 300, 310-satrlarda ko’rsatilgan qarzlari ko’rsatiladi.
211-satrda ma’lumot uchun debitorlik qarzining muddati o’tgan qismi ko’rsatiladi.
“Xaridorlar va buyurtmachilarning qarzi” moddasi bo’yicha (220-satr) buyurtmachilar (xaridorlar)ga sotilgan mahsulot, tovarlar, topshirilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun qarz ko’rsatiladi, bunda shubhali qarzlar bo’yicha rezerv chegiriladi. Ularni hisobi 4010 “Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan hisobvaraqlar”, 4020 “Olingan veksellar” hisobvaraqlarida olib boriladi.
“Ajratilgan bo’linmalarning qarzi” moddasi bo’yicha (230-satr) hisobi 4110 - “Ajratilgan bo’linmalardan olinadigan hisobvaraqlar” hisobvarag’ida yuritiladigan ajratilgan bo’linmalar (filiallar, vakolatxonalar)ning joriy qarzi aks ettiriladi. Mazkur modda bo’yicha axborotlar ma’lumot uchun keltiriladi.
“Sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarining qarzi” moddasi bo’yicha (240-satr) sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarining hisobi 4120 - “Sho’’ba va qaram xo’jalik jamitlaridan olinadigan hisobvaraqlar” hisobvarag’ida yuritiladigan joriy qarzlari (ichki idora hisob-kitoblari) aks ettiriladi. Sho’’ba va (yoki) qaram xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar hisobi 8-son BHMS “Konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotlar va sho’’ba xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar hisobi”ga ko’ra bosh jamiyatning moliyaviy hisobotida konsolidatsiyalanishi kerak.
“Xodimlarga berilgan bo’naklar” moddasi bo’yicha (250-satr) xodimlarga mehnat haqi bo’yicha, xizmat safarlariga, umumxo’jalik xarajatlariga berilgan bo’naklar summasi va bo’lg’usi hisob-kitoblar bo’yicha boshqa bo’naklar ko’rsatiladi. Xodimlarga berilgan bo’naklar hisobi xodimlarga berilgan bo’naklarni hisobga olish hisobvaraqlarida (4200) yuritiladi.
“Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo’naklar” moddasi bo’yicha (260-satr) qonun hujjatlariga muvofiq, muddati bir yildan kam bo’lgan bo’lg’usi hisob-kitoblar bo’yicha boshqa korxonalarga to’langan bo’naklar summasi ko’rsatiladi. Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo’naklar hisobi mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo’naklarni hisobga oluvchi hisobvaraqlarida (4300) yuritiladi.
“Byudjetga soliq va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlari” moddasi (270-satr) bo’yicha byudjetga soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha bo’nak to’lovlari hamda ortiqcha to’lovlar ko’rsatiladi. Byudjetga soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha bo’nak to’lovlari hisobi 4410 –“Byudjetga soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha bo’nak to’lovlari (turlari bo’yicha)” hisobvarag’ida yuritiladi.
“Maqsadli davlat jamg’armalari va sug’urtalar bo’yicha bo’nak to’lovlari” (280-satr) moddasi bo’yicha hisobi davlat maqsadli jamg’armalariga va sug’urtalar bo’yicha bo’nak to’lovlarini hisobga oluvchi hisobvaraqlarda (4500) yuritiladigan maqsadli davlat jamg’armalariga va sug’urtalar bo’yicha bo’nak to’lovlari va ortiqcha to’lovlar ko’rsatiladi.
“Ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha qarzi” moddasi bo’yicha (290-satr) 4610 - “Ustav kapitaliga ta’sischilarning ulushlari bo’yicha qarzi” hisobvarag’ida hisobga olinadigan ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha qarzi ko’rsatiladi.
“Xodimlarning boshqa operatsiyalar bo’yicha qarzi” moddasi bo’yicha (300-satr) korxona xodimlarining kreditga sotilgan tovarlar, xodimlarga berilgan qarzlar, korxonaga etkazilgan moddiy zararni qoplash bo’yicha qarzi va xodimlarning boshqa qarzlari ko’rsatiladi. Xodimlarning boshqa operatsiyalar bo’yicha qarzining hisobi xodimlarning boshqa operatsiyalar bo’yicha qarzini hisobga olish hisobvaraqlarida (4700) yuritiladi.
“Boshqa debitorlik qarzlari” moddasi bo’yicha (310-satr) turli debitorlarning yuqorida ko’rsatilgan debitorlar bilan hisob-kitoblar moddalarida aks ettirilmagan qarzlari ko’rsatiladi, xususan, moliyaviy ijara bo’yicha olinadigan to’lovlar – joriy qism, operativ ijara bo’yicha olinadigan to’lovlar, olinadigan foiz va dividendlar, olinadigan royalti da’volar bo’yicha olinadigan hisobvaraqlar, boshqa debitorlar qarzlari hisobi turli debitorlar qarzlarini hisobga oluvchi hisobvaraqlarida (4800) yuritiladigan qarzi ko’rsatiladi.
“Pul mablag’lari, jami” moddasi bo’yicha (320-satr) kassa, hisob-kitob va valyuta hisobvaraqlaridagi pul mablag’lari summasi, shuningdek boshqa pul mablag’lari va ekvivalentlari ko’rsatiladi (330, 340, 350, 360-satrlar). Balansning ushbu moddalarida aks ettirilgan summalar bank ko’chirmalariga va pul mablag’larining kassa hisoboti bo’yicha qoldiqlariga mos kelishi kerak.
“Kassadagi pul mablag’lari” moddasi bo’yicha (330-satr) hisobot davrining oxirgi sanasida korxona kassalarida bo’lgan, milliy valyuta va xorijiy valyutadagi pul mablag’lari qoldig’i ko’rsatiladi. Kassadagi pul mablag’lari hisobi kassadagi pul mablag’larini hisobga oluvchi hisobvaraqlarida yuritiladi (5000).
“Hisob-kitob hisobvarag’idagi pul mablag’lari” moddasi bo’yicha (340-satr) hisobot davrining oxirgi sanasida banklardagi hisob-kitob hisobvaraqlarida bo’lgan, milliy valyutada pul mablag’lari qoldig’i ko’rsatiladi. Hisob-kitob hisobvarag’ida milliy valyutadagi pul mablag’larining hisobi 5110 - “Hisob-kitob hisobvarag’i” hisobvarag’ida yuritiladi.
“Chet el valyutasidagi pul mablag’lari” moddasi bo’yicha (350-satr) korxona banklardagi valyuta hisobvaraqlarida bo’lgan, hisobot davrining oxirgi sanasida O’zR Markaziy bankining kursi bo’yicha milliy valyutada baholangan valyuta mablag’larining qoldig’i ko’rsatiladi. Chet el valyutadagi pul mablag’larining hisobi chet el valyutasidagi pul mablag’larini hisobga oluvchi hisobvaraqlarida (5200) yuritiladi.
“Boshqa pul mablag’lari va ekvivalentlari” moddasi bo’yicha (360-satr) korxonaning bankdagi maxsus hisobvaraqlardagi pul mablag’lari (5500), pul ekvivalentlari (5600), yo’ldagi pul mablag’lari (o’tkazmalari)ni (5700) hisobga oluvchi hisobvaraqlarida hisobga olinadigan pul mablag’lari qoldig’i ko’rsatiladi.
“Qisqa muddatli investitsiyalar” moddasi bo’yicha (370-satr) korxonaning boshqa korxonalar qimmatli qog’ozlariga qisqa muddatli (12 oydan oshmaydigan muddatga) investitsiyalari, davlat va mahalliy zayom obligatsiyalari va shu singarilar, shuningdek boshqa korxonalarga berilgan qarzlar va hisobi qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi hisobvaraqlarida (5800) yuritiladigan boshqa joriy investitsiyalar ko’rsatiladi.
“Boshqa joriy aktivlar” moddasi bo’yicha (380-satr) mazkur hisobot davrida inventarizatsiya chog’ida aniqlangan kamomadlar, o’g’irliklar va boyliklarni shikastlashdan talafotlar summasi hamda yuqorida keltirilgan bo’lim moddalarida nazarda tutilmagan, biroq korxona mulki hisoblangan boshqa joriy aktivlar ko’rsatiladi, ular hisobi 5910 - “Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo’qotishlar” va 5920 - “Boshqa joriy aktivlar” hisobvaraqlarida yuritiladi.
“II bo’lim bo’yicha jami” moddasi bo’yicha (390-satr) 140, 190, 200, 210, 320, 370, 380-satrlar bo’yicha summa ko’rsatiladi.
“Balans aktivi bo’yicha jami” moddasi bo’yicha (400-satr) 130 va 390 satrlarni qo’shish yo’li bilan olingan aktivning yakuniy summasi ko’rsatiladi.
“Ustav kapitali” moddasi bo’yicha (410-satr) ustav kapitalining ta’sis hujjatlarida korxona ta’sischilari ulushlari (hissalari, nominal qiymat bo’yicha aktsiyalari, pay badallari)ning jami sifatida ro’yxatga olingan miqdori ko’rsatiladi. Ustav kapitalining hisobi ustav kapitalini hisobga oluvchi hisobvaraqlarida (8300) yuritiladi.
“Qo’shilgan kapital” moddasi bo’yicha (420-satr) aktsiyalarni nominal qiymatdan yuqori narxlarda birlamchi sotish chog’ida olingan emission daromad summasi, korxonaning ustav kapitalini shakllantirish chog’ida ta’sis hujjatlarini ro’yxatga olish sanasi bilan mablag’larni ustav kapitaliga haqiqatda kiritish sanasida O’zR Markaziy bankining kurslari o’rtasida yuzaga keladigan kurslardagi farq summasi ko’rsatiladi, ularning hisobi qo’shilgan kapitalni hisobga olish hisobvaraqlarida (8400) yuritiladi.
“Zahira kapital” moddasi bo’yicha (430-satr) korxona ustaviga ko’ra foyda hisobiga, mol-mulkni qayta baholash chog’ida hosil bo’ladigan inflyatsion zahiralar, tekinga olingan mol-mulk hisobiga tashkil etilgan, hisobi zahira kapitalni hisobga olish hisobvaraqlarida (8500) yuritiladigan zahiralar kapitali ko’rsatiladi.
Mazkur modda bo’yicha imtiyozli davr tugaganidan keyin 8840 - “Maqsadli foydalaniladigan soliq imtiyozlari” hisobvarag’idan 8530 - “Tekinga olingan mol-mulk” hisobvarag’i kreditiga hisobdan chiqariladigan, soliq solishdan ozod qilish natijasida bo’shaydigan mablag’larni maqsadli vazifalarni bajarishga yo’naltirish sharti bilan bojxona to’lovlarini, byudjetga soliqlar va majburiy to’lovlarni to’lash bo’yicha soliq imtiyozlari summalari ham aks ettiriladi.
“Sotib olingan xususiy aktsiyalar” moddasi bo’yicha (440-satr) korxonada bo’lgan, ularni keyinchalik tarqatish yoki yo’q qilish (bekor qilish) uchun sotib olingan o’z aktsiyalari, hissalari va paylarining qiymati ko’rsatiladi. Sotib olingan xususiy aktsiyalar, hissalari va paylari sotib olingan xususiy aktsiyalarni hisobga oluvchi hisobvaraqlarida (8600) hisobga olinadi.
“Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)” moddasi bo’yicha (450-satr) hisobi taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)ni hisobga olish hisobvaraqlarida (8700) yuritiladigan hisobot yilining sof foydasi (zarari) va o’tgan yillarning jamg’arilgan foydasi (zarari) aks ettiriladi.
Agar korxona zarar olgan bo’lsa, hisobot davrining oxirida ushbu zarar ushbu modda bo’yicha “minus” belgisi bilan ko’rsatiladi.
“Maqsadli tushumlar” moddasi bo’yicha (460-satr) olingan grantlar, subsidiyalar, a’zolik badallari, maqsadli foydalaniladigan soliq imtiyozlari summalari va maqsadli tushumlarni hisobga olish hisobvaraqlarida (8800) hisobga olingan, maqsadli tadbirlarni amalga oshirish uchun boshqa maqsadli tushumlar ko’rsatiladi.
“Kelgusi davr xarajatlari va to’lovlari uchun zahiralar” moddasi bo’yicha (470-satr) korxona tomonidan kelgusi davr xarajatlari va to’lovlari uchun xarajatlarda bir tekisda taqsimlash maqsadida zahira qilingan mablag’lar ko’rsatiladi.
“I bo’lim bo’yicha jami” moddasi bo’yicha (480-satr) quyidagi natija ko’rsatiladi: 410-satrdan 470-satrgacha bo’lgan summalar jami.
“Uzoq muddatli majburiyatlar, jami” moddasi bo’yicha (490-satr) korxonaning 500, 520, 530, 540, 550, 560, 570, 580, 590-satrlarda ko’rsatilgan uzoq muddatli majburiyatlari (so’ndirish muddati bir yildan ortiq bo’lgan) ko’rsatiladi.
491-satrda ma’lumot uchun korxonaning 500, 520, 540, 560, 590-satrlarda ko’rsatilgan uzoq muddatli kreditorlik qarzlari summasi ko’rsatiladi.
“Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga uzoq muddatli qarz” moddasi bo’yicha (500-satr) hisobi 7010 - “Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan hisobvaraqlar" va 7020 - “Berilgan veksellar” hisobvaraqlarida yuritiladigan, olingan mol-mulk, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun mahsulot etkazib beruvchilar va pudratchilarga uzoq muddatli majburiyatlar summasi ko’rsatiladi.
“Ajratilgan bo’linmalarga uzoq muddatli qarz” moddasi bo’yicha (510-satr) hisobi 7110 - “Ajratilgan bo’linmalarga bo’lgan uzoq muddatli qarz” hisobvarag’ida yuritiladigan ajratilgan bo’linmalar (filiallar, vakolatxonalar)ga uzoq muddatli majburiyatlar aks ettiriladi. Mazkur modda bo’yicha axborotlar ma’lumot uchun keltiriladi.
“Sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlariga uzoq muddatli qarz” moddasi bo’yicha (520-satr) hisobi 7120 - “Sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlariga bo’lgan uzoq muddatli qarz” hisobida yuritiladigan sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlariga uzoq muddatli qarzlar (ichki idora hisob-kitoblari) aks ettiriladi.
“Uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlar” moddasi bo’yicha (530-satr) hisobi 7210 - “Diskont (chegirma)lar ko’rinishidagi uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlar”, 7220 - “Mukofot (ustama)lar ko’rinishidagi uzoq muddati kechiktirilgan daromadlar”, 7230 - “Boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlar” hisobvaraqlarida yuritiladigan, korxonalarning muddati o’tkazib yuborilgan uzoq muddatli majburiyatlari summasi ko’rsatiladi.
“Soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar” moddasi (540-satr) bo’yicha tashkilotlarning soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli majburiyatlari summasi ko’rsatilib, ularning hisobi 7240 – “Soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar” hisobvarag’ida amalga oshiriladi.
“Boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar” moddasi bo’yicha (550-satr) hisobi 7250 - “Vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan foyda solig’i bo’yicha uzoq muddatli majburiyatlar”, 7290 - “Boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar” hisobvaraqlarida yuritiladigan, korxonalarning moliya-xo’jalik faoliyati bilan bog’liq, muddati o’tkazib yuborilgan boshqa uzoq muddatli majburiyatlari summasi ko’rsatiladi.
“Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar” moddasi bo’yicha (560-satr) 7310 - “Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar” hisobvarag’ida hisobga olingan, bo’lg’usi hisob-kitoblar bo’yicha bo’naklar ko’rinishida chet tashkilotlardan olingan uzoq muddatli qarzlar summasi ko’rsatiladi.
“Uzoq muddatli bank kreditlari” moddasi bo’yicha (570-satr) 7810 - "Uzoq muddatli bank kreditlari” hisobvarag’ida hisobga olingan, olingan uzoq muddatli kreditlar bo’yicha banklardan qarz summalari ko’rsatiladi.
“Uzoq muddatli qarzlar” moddasi bo’yicha (580-satr) 7820 - “Uzoq muddatli qarzlar”, 7830 - “To’lanagan obligatsiyalar”, 7840 - “To’lanagan veksellar” hisobvaraqlarida hisobga olingan, boshqa korxonalar va muassasalardan uzoq muddatli qarzlar bo’yicha qarz summalari ko’rsatiladi.
“Boshqa uzoq muddatli kreditorlik qarzlar” moddasi bo’yicha (590-satr) turli kreditorlarga bo’lgan uzoq muddatli qarzlarni hisobga oluvchi hisobvaraqlarida (7900) hisobga olingan, korxonaning ijaraga beruvchi (lizing beruvchi), xodimlar, turli jismoniy va yuridik shaxslar oldida turli xil notijorat operatsiyalar bo’yicha uzoq muddatli majburiyatlari summalari, sud organlarining ijro hujjatlari yoki qarorlari asosida turli tashkilotlar va ayrim shaxslar foydasiga korxona xodimlarining ish haqidan ushlangan summalar ko’rsatiladi.
“Joriy majburiyatlar, jami” moddasi bo’yicha (600-satr) 610, 630, 640, 650, 660, 670, 680, 690, 700, 710, 720, 730, 740, 750, 760-satrlarda ko’rsatilgan korxona joriy majburiyatlarining (bir yildan kam bo’lgan muddatli) summasi aks ettiriladi.
601-satrda ma’lumot uchun 610, 630, 650, 670, 680, 690, 700, 710, 720, 760-satrda ko’rsatilgan korxona joriy kreditorlik qarzlarining summasi ko’rsatiladi.
602-satrda ma’lumot uchun korxona muddati o’tkan joriy kreditorlik qarzlari ko’rsatiladi.
“Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz” moddasi bo’yicha (610-satr) hisobi 6010 - “Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan hisobvaraqlar” va 6020 - “Berilgan veksellar” hisobvaraqlarida yuritiladigan olingan mol-mulk, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun mol etkazib beruvchilar hamda pudratchilarga joriy majburiyatlar summasi ko’rsatiladi.
“Ajratilgan bo’linmalarga qarz” moddasi bo’yicha (620-satr) hisobi 6110 -“Ajratilgan bo’linmalarga to’lanadigan hisobvaraqlar” hisobvarag’ida yuritiladigan, ajratilgan bo’linmalar (filiallar, vakolatxonalar)ga joriy majburiyatlar aks ettiriladi. Mazkur modda bo’yicha axborotlar ma’lumot uchun keltiriladi.
“Sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarga qarz” moddasi bo’yicha (630-satr) hisobi 6120 - “Sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlariga to’lanadigan hisobvaraqlar” hisobvarag’ida yuritiladigan, sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlaridan joriy qarzlar (ichki idora hisob-kitoblari) aks ettiriladi.
“Kechiktirilgan daromadlar” moddasi bo’yicha (640-satr) hisobi 6210 - “Diskont (chegirma)lar ko’rinishidagi kechiktirilgan daromadlar”, 6220 - “Mukofot (ustama)lar ko’rinishidagi kechiktirilgan daromadlar”, 6230 - “Boshqa kechiktirilgan daromadlar” hisobvaraqlarida yuritiladigan, muddati o’tkazib yuborilgan daromad bo’yicha korxonalar majburiyatlarining summasi ko’rsatiladi.
“Soliq va majburiy to’lovlar bo’yicha kechiktirilgan majburiyatlar” moddasi (650-satr) bo’yicha tashkilotlarning soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli majburiyatlari summasining joriy qismi ko’rsatilib, ularning hisobi 6240 – “Soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha kechiktirilgan majburiyatlar” hisobvarag’ida amalga oshiriladi.
“Boshqa kechiktirilgan majburiyatlar” moddasi bo’yicha (660-satr) hisobi 6250 - “Vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan foyda solig’i bo’yicha majburiyatlar”, 6290 - “Boshqa kechiktirilgan majburiyatlar” hisobvaraqlarida yuritiladigan, korxonaning moliya-xo’jalik faoliyati bilan bog’liq, muddati o’tkazib yuborilgan boshqa majburiyatlar summasi ko’rsatiladi.
“Olingan bo’naklar” moddasi bo’yicha (670-satr) chet tashkilotlardan bo’lg’usi hisob-kitoblar bo’yicha bo’naklar ko’rinishida olingan, olingan bo’naklarni hisobga oluvchi hisobvaraqlarida (6300) hisobga olingan qarz summasi ko’rsatiladi.
“Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz” moddasi bo’yicha (680-satr) 6410 – “Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz (turlar bo’yicha)” hisobvarag’ida hisobga olinadigan, byudjetga to’lovlarning barcha turlari, jumladan jismoniy shaxslar daromad solig’i summasi bo’yicha korxonaning qarzi ko’rsatiladi.
“Sug’urtalar bo’yicha qarz” moddasi bo’yicha (690-satr) korxona sug’urtalanuvchi hisoblangan va hisobi 6510 - “Sug’urta bo’yicha to’lovlar” hisobvaraqlarida yuritiladigan sug’urta bo’yicha to’lovlarga doir qarz ko’rsatiladi.
“Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar bo’yicha qarz” moddasi bo’yicha (700-satr) hisobi 6520 - “Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar” hisobvaraqda yuritiladigan, korxonaning davlat maqsadli jamg’armalaridan qarzi ko’rsatiladi.
“Ta’sislarga bo’lgan qarzlar” moddasi bo’yicha (710-satr) hisobi 6610 - “To’lanadigan dividendlar”, 6620 - “Chiqib ketayotgan ta’sischilarga ulushlari bo’yicha qarz”, 6630 - “Ustav kapitalini ko’paytirish bo’yicha muassislarning ulushlari” hisobvaraqlarida amalga oshiriladigan, korxonaning muassislar oldida dividendlar va chiqib ketayotgan muassislar oldida ularning hissasi bo’yicha majburiyatlari summasi ko’rsatiladi.
“Mehnatga haq to’lash bo’yicha qarz” moddasi bo’yicha (720-satr) 6710 - “Mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisoblashishlar”, 6720 - “Deponentlangan ish haqi” hisobvaraqlarida hisobga olingan, hisoblab yozilgan, lekin hali to’lanmagan mehnatga haq to’lash summalari, mukofotlar, nafaqalar va hokazolar ko’rsatiladi.
“Qisqa muddatli bank kreditlari” moddasi bo’yicha (730-satr) hisobi 6810 - “Qisqa muddatli bank kreditlari” hisobvarag’ida yuritiladigan, olingan qisqa muddatli kreditlar bo’yicha banklar oldidagi qarz summalari ko’rsatiladi.
“Qisqa muddatli qarzlar” moddasi bo’yicha (740-satr) hisobi 6820 - “Qisqa muddatli qarzlar”, 6830 - “To’lanadigan obligatsiyalar”, 6840 - “To’lanadigan veksellar” hisobvaraqlarida yuritiladigan, boshqa korxonalar va shaxslardan olingan qarzlar (zayomlar) bo’yicha qarz summalari ko’rsatiladi.
“Uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi” moddasi bo’yicha (750-satr) hisobi 6950 - “Uzoq muddatli majburiyatlar - joriy qismi” hisobvarag’ida yuritiladigan, korxona uzoq muddatli majburiyatlarining joriy qismi summalari ko’rsatiladi.
“Boshqa kreditorlik qarzlar” moddasi bo’yicha (760-satr) hisobi 6910 - “To’lanadigan operativ ijara”, 6920 - “Hisoblangan foizlar”, 6930 - “Royalti bo’yicha qarz”, 6940 - “Kafolatlar bo’yicha qarz”, 6960 - “Da’volar bo’yicha to’lanadigan hisobvaraqlar”, 6970 - “Hisobdor shaxslarga bo’lgan qarz” va 6990 - “Boshqa majburiyatlar” hisobvaraqlarida yuritiladigan, korxonaning turli kreditorlari bilan operatsiyalar bo’yicha qarz summalari ko’rsatiladi.
“II bo’lim bo’yicha jami” moddasi bo’yicha (770-satr) 490 va 600-satrlar bo’yicha summa ko’rsatiladi.
Balans passivi bo’yicha jami moddasi bo’yicha (780-satr) 480 va 770-satrlar bo’yicha summalar natijasi sifatida olingan passivning yakuniy summasi ko’rsatiladi.
“Balansdan tashqari hisobvaraqlarda hisobga olinadigan qiymatliklarning mavjudligi to’g’risida ma’lumot” 790-940-satrlarda korxonaga tegishli bo’lmagan, lekin vaqtincha foydalanadigan yoki uning tasarrufida bo’lgan boyliklar (operativ ijara shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalar, mas’uliyatli saqlashdagi, qayta ishlanayotgan va hokazo moddiy boyliklar), shartli huquqlar va majburiyatlar mavjudligi to’g’risidagi, shuningdek korxonaning balansdan tashqari hisobvaraqlarida hisobga olinadigan ayrim xo’jalik operatsiyalarini nazorat qilish uchun axborot ko’rsatiladi.