Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

4.3. Asosiy vositalarni turkumlanishi va baholash tartibi

Asosiy vositalar tarkibi xilma-xil bo‘lib, ma’lum tasniflash mezonlari bo‘yicha guruhlanadi. Namunali tasnifiga muvofiq asosiy vositalar quyidagicha turlarga bo‘linadi:

1) binolar;
2) inshootlar;
3) uzatish qurilmalar;
4) mashina va uskunalar (shu jumladan, quvvatli mashinalar va uskunalar; ishchi mashinalar va uskunalar; o‘lchov va tartibga soluvchi qurilmalar, qurilmalar va laboratoriya uskunalari, kompyuter texnikasi, boshqa mashinalar va uskunalar);
5) transport vositalari;
6) instrumentlar;
7) ishlab chiqarish uskunalari va aksessuarlari;
8) xo‘jalik inventarlari;
9) ishchi va mahsuldor hayvonlar;
10) ko‘p yillik o‘simliklar;
11) yerlarni obodonlashtirishga uchun kapital xarajatlar;
12) boshqa asosiy vositalar.
Mulkchilikka ko‘ra asosiy vositalar o‘z va ijaraga olinganlarga bo‘linadi. Birinchisi korxonaga tegishli bo‘lib, uning balansida ro‘yxatdan o‘tkaziladi; ikkinchisi boshqa korxona va tashkilotlardan vaqtincha foydalanish uchun haq to‘lash orqali olingan.
Ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etish xususiyatiga ko‘ra harakatdagi va harakatsiz (zahirada yoki konservatsiyada bo‘lish) asosiy vositalar, maqsadga ko‘ra – ishlab chiqarish va noishlab chiqarish (uy-joy kommunal va ijtimoiy-madaniy ob’ektlarning asosiy vositalari) mavjud.
Ishlab chiqarish asosiy fondlariga quyidagilar kiradi: ishlab chiqarish maqsadlaridagi bino va inshootlar, uzatuvchi qurilmalar, dastgoh va mashinalar, asbob-uskunalar, transport vositalari, kompyuter texnikasi, asboblar, ishlab chiqarish va xo‘jalik inventarlari, ular ishlab chiqarish jarayonida mahsulotlar (ish, xizmatlar) ishlab chiqarish uchun bevosita ishtirok etadilar. Ular korxonaning ishlab chiqarish (tsexlar, uchastkalar) va funktsional (bo‘limlar, xizmatlar) bo‘linmalarida bo‘lib, ularga foydalanish uchun beriladi.
Ishlab chiqarish asosiy vositalari tarkibida ularning faol qismi - mashina, uskuna, transport vositalariga alohida ajratiladi.
Noishlab chiqarish asosiy vositalari - korxona mehnat jamoasi a’zolarining ijtimoiy va maishiy xizmati uchun mo‘ljallangan asosiy vositalardir. Bularga: korxona balansida ro‘yxatga olingan turar-joy binolari, maishiy xizmatlar ob’ektlari (hammomlar, sartaroshxonalar, kirxonalar va boshqalar), ijtimoiy (klinika, dam olish maskanlari, ovqatlanish xonasi va boshqalar.) va madaniy (kutubxona va boshqalar) kiradi.
Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish asosiy vositalarini quyidagilarga ajratish mumkin:
a) amaldagi (foydalanishdagi);
b) faoliyat ko‘rsatmayotgan (uch oydan ortiq muddatga konservatsiya qilingan);
v) zahirada bo‘lgan.