Гулистон давлат университети атабекова с. Ф

АДАБИЁТЛАР.
1. 
Литаврин Г. Г. Болгария и Византия в XI-XII вв. М., 1960. 
2. 
Всемирная история. М., 1957., Т. 3 
3. 
История письма в средние века. Добиаш-Рождественская О. А. 3-е изд. М., 
1987. 
4. 
Исторя Болгарии. М., 1954. Т. 1. 
5. 
Хрестоматия по истории средних веков. Под. Ред. Н. П. Страцианского и 
С. Д. Сказкина. 3-е изд. М. 1953. Т. 1. М.. 1950 Т. 2. 
XIII АСРДА МАМЛАКАТИМИЗ ХАЛ+ЛАРИНИНГ МУСТА+ИЛЛИК 
УЧУН КУРАШИ ЧИНГИЗХОН ИМПЕРИЯСИНИНГ ТАШКИЛ 
ТОПИШИ. РУСЬ ҲАМДА ЎРТА ОСИЁ ВА ЗАКАВКАЗЬЕ ХАЛ+АЛИ 
МЎҒУЛ ТАТАР ИСТИЛОЧИЛАРИГА +АРШИ КУРАШДА. 
XII асрнинг оҳирларига қадар Мў\илистонда кўпгина кўчначи 
қаблалар яшар эди, улар орасида татар деб аталган кучли бир қабила 
ажаралиб турар эди, XII асрда Европада барча мў\улларни татарлар деб атай 
бошладилар. Уру\ ва қабилалар тепасида турувчи нўёнлар (беклар) чорва 
моллар подасига эга эдилар, яйловлар ва булоқларни бошқарар эдилар; 
нўёнлар навкарлар дружинасига таянган холда кўчманчи чорвадорлар 
оммаси-қора чувларни, «қора халқни» эксплуатация қилишарди. Айрим 
қабилалар кучли хонлар ҳокимиятига бирлашган эдилар. 
1206 йилда Опон дарёси ёқасида бўлган мў\ил зодагонлари 
қурилтойида (йи\илишида) қабила уюшмаларидан бирининг бошли\и (хон) 
Темучин Чингизхон номи билан умуммў\ул хони деб эълон қилинди. шу 
тариқа илк феодал давлати вужудга келди. Чингизхон давлатининг бутун 
аҳолиси «туманларга» (10000) мингликлар, юзликлар ва ўнликларга 
бўлиниб, уларга қабила зодагонлари орасидан чиққан йирик феодаллар 
бошчилик қилишарди. Мў\уллар уй\ур алфавитини қабул қилишди. Мў\ул 
давлати кўчманчи зодагонлар хокимияти мустаҳкамлашга ёрдам берди. Шу 
билан бир қаторда Чингизхон ва Мў\ул феодаллари қўшни халқларни талаш 
ва асоратга солиш мақсадида актив босқинчилик фаолиятини авж олдириб 
юбордилар. Юосқинчиларни энг муҳим савдо йўллари ҳам жалб қилар эди, 
бу йўлларга эга бўлиш катта даромад келтириши мумкин эди. Мў\ул 
зодагонлари Чингизхон орқали йирик саркарда ва ташкилотчини майдонга 
чиқардилар. Мў\ул истилочилари шунинг учун ҳам муваффақиятга 
эришдиларки, луранинг кучлари бирлашган эди, холбуки Мў\улистонни 
қўршаб турган халқларнинг бир қисми ҳали ўз давлат тузумига эга эмас эди, 

---

80 
бошқа халқларда эса феодал тарқоқлик хукм сурган шароитда халқнинг 
қаршилигини уюштирадиган киши йўқ эди. 
Мў\ул давлати тез орада Сибирь қабилалари ва халқларини ўзига 
бўйсундириб, уларга солиқ солди. 1211 йилда Чингизхон Шимолий Хитойни 
истило қилишга киришди, бу истило фақат 1234 йилда тугалланди. Хитойга 
қилинган юришлар истилочиларга Хитой ҳарбий техникаси билан таниш ва 
ундан кўп нарсаларни ўзлаштириб олиш, тайёр қурол-яроқ, қамал қилувчи 
машиналар ва шу кабиларни олиш имконини берди. Хитойга қилинган 
дастлабки ҳужумлардан кейин мў\ул босқинчилари Ўрта Осиё, Эрон ва 
Закавказьега бостириб кирдилар, сўнгра эса Русга ҳужум қилдилар. Бу 
ҳаракатда Мў\илистон кўчманчи аҳолисининг кўп қисми янгидан-янги бой 
яйловларни қўлга киритди, шу билан бирга илгари бу ерларда кўчманчилик 
қилиб юрган чорвадорларни қириб ташлади, ҳайдаб юборди ёки улар билан 
қўшилиб кетди. 
1219 йилда Чингизхон Еттисувни тор-мор қилиб, ҳасис, қўрқоқ ва 
истеъдодсиз ҳукмрон бўлган хоразмшоҳ Мухаммаднинг давлати 
территориясига бостириб кирди. Шоҳ йирик феодалларга ишонмас ва халқни 
қуроллантиришдан қўрқар эди. Мухаммад Чингизхонга давлат чегараларида 
жанг қилишга имкон бермасдан, ўз аскарларини шаҳарларда тўплади ва 
аҳолини ҳимоясиз қолдирди. Кейинчалик, одатда фақат халқнинг ўзигина 
душманга қаҳрамонларча қаршилик кўрсатди, маҳаллий феодаллар ва 
савдогарлар сотқинлик йўли билан шоҳдан қутилиш учун, ўз ҳаётлари ва 
бойликларини сақлаб қолиш мақсадида босқинчилар билан тил 
бириктирдилар. Чингизхон Бухорога кириб келганда рухонийлар ва 
маҳаллий зодагонлар шаҳар дарвозасини душманга очиб бердилар. Шундай 
бўлса ҳам бир неча юз аҳоли қалъага бекиниб олди ва ҳаммаларини қириб 
ташламагунларига қадар қаршилик кўрсатдилар. Бухоро ўт ичида қолди, 
кўплаб кишилар қул қилинди. 
Шундай аҳвол Самарқандда ҳам юз берди. Ҳунармандлардан 30 
мингга яқин кишини истилочилар Самарқанддан олиб кетиб уларни 
қулларга айлантирдилар. Чегарадаги Ўтрор шаҳрининг аҳолиси беш ой 
мобайнида душманга қаттиқ қаршилик кўрсатди. Шоҳ томонидан ташлаб 
кетилган Урганч аҳолиси ҳам ўз шаҳрини астойидил ҳимоя қилди. Хўжандда 
маҳаллий-ҳарбий бошлиқ Темур Малик шаҳарни мардона мудофаа қилди. 
Муҳаммадшоҳ қочиб кетишни афзал кўрди. Каспий денгизидаги ороллардан 
бирига яшириниб, у ерда кўп ўтмай вафот этди. (1220 йил). Унинг ў\ли 
Жалолиддин шоҳ бўлди. У ҳам халққа ишонмас ва босқинчиларга қарши 
курашиш ўрнига Закавказьега босқинчилик мақсадида ҳужум қилиш билан 
шу\улланди. Зодагонлар ва савдогарлар ташлаб кетган Марв шаҳрининг 
аҳолиси туркман Бук номли киши бошчилигида узоқ вақт мудофаада 
турдилар. Руҳонийлар шаҳар аҳолисига хиёнат қилдилар, аҳоли қўз\олон 
кўтарди. Шундан кейин Марв ва бутун маҳаллий ирригация иншоотлари 
хароб қилинди. Тез орада шаҳар ва унинг воҳаси ҳувиллаб қолди. 1219-1221 
йиллар мобайнида Чингизхон Ўрта Осиёни босиб олди.

---

81 
1220 йилнинг кузида босқинчилар Жаба ва Субутой деган саркардалар 
бошчилигида Эронни тор-мор келтириб, Озарбайжонга бостириб кирдилар. 
Нахичеван ва бошқа бир қатор шаҳарлар вайрон қилинди, уларнинг аҳолиси 
эса қириб ташланди. Фақат халқ оммаси, масалан, Ганжа шаҳрининг 
(ҳозирги +ировобод) аҳолиси қаршилик кўрсатди. Грузияда подшо Георгий 
IV Лаша аскарлари устидан \алаба қозонган Жаба ва Субутой 
Ширвоншоҳлар пойтахти Шенахага ҳужум қилдилар. Унинг аҳолиси 
қатъият билан ҳимояда турди, бироқ босқинчилар шаҳарни эгаллагач, уни 
талонтарож қилдилар ва аҳолининг кўпчилигини қириб ташладилар. Жаба ва 
Субутой Дарбанд орқали шимолий Кавказга чиқдилар, у ерда қипчоқлар ва 
аланларга зарба бердилар. Босқинчилар қипчоқларни қувиб бориб, +римга 
кириб келдилар ва Судоқ қалъасига етиб бордилар. 
+ипчоқларнинг хони Кўтан рус князларига ёрдам сўраб мурожаат 
қилди. Киев, Чернигов, Смоленск, Галич, Волинь ва бошқа айрим князлар 
қипчоқлар билан 
биргаликда 
босқинчиларга 
қарши 
курашдилар. 
Иттифоқчилар уммумий умумий қўмондонликка эга эмас эдилар, князлар 
ўртасидаги юхтилофлар юриш вақтида ҳам тўхтамади. Шунга қарамасдан 
душман билан дастлабки учрашув муваффақиятли ўтди. 1223 йил 31 майда 
Калка дарёси соҳилида қонли жанг бошланди. Бу жангда ҳамма князлар 
қатнашди деб бўлмайди. Галич, Волинь ва бошқа князлар полкларининг 
жангчилари қаҳрамонона жанг қилдилар. Бироқ қипчоқлар рус полкларини 
сиқиб қўйиб, кутилмаганда қоча бошладилар. Мў\ул қўшинлари ҳужумга 
ўтиб, русларни тор-мор келтирди. Олти князь ўлдирилди. Галич ва Волинь 
князлари қочиб қўтилдилар. Шундан кейин душман жангда қатнашмаган 
князлар лагерини ўраб олди. қамал уч кун давом этди, сўнгра князлар, 
таслим бўлишга розилик билдирдилар, чунки мў\уллар уларнинг қўшинини 
қўйиб юборишга ваъда берган эдилар. душман ўз ваъдасини қасддан бузиб 
рус қўшинини қириб ташлади. Рус +алкага ма\лубиятга учради, ўз 
тарқоқлиги азобини тортди. Бироқ душманлар ҳам ҳолсизланиб қолган 
эдилар. улар Киевга юриш учун журъат қилолмай Шарқ томонга кетиб 
қолдилар.
1235 йилдан бошлаб Чингизхоннинг ўлимидан кейин (1227) 
босқинчилар Шимолий Озарбойхон, Грузия ва Арманистонни забт этишга 
киришдилар. +аттиқ мудафаадан кейин Ганжа шаҳри олинди ва талонтарож 
қилинди: шаҳар бир неча йил ҳувиллаб қолди. Закавказье шаҳарларини олиш 
учун ичтилочиларга тўрт йил кифоя қилди. 
1235 йилда янги империянинг пойтахти +орақумда қурилтой Европани забт 
этиш учун ғарбга юриш бошлашга қарор қилди.
Босқинчилар армиясига Чингизхоннинг невараси-Ботузон бошчилик қилди; 
тажрибали саркардалар Субутой билан Бурандай у билан бирга эдилар.
1238 йилнинг февралига босқинчиларнинг асосий кучлари Владимирга 
ҳужум қилди. Ботухон бу ерда қамал қилувчи машиналарни қўллади, 
шаҳарни штурм қилиш учун иншоатлар қурилди. Босқинчилар Владимир 
деворларини бузиб, шаҳарга бостириб кирдилар ва уни эгалладилар. 

---

82 
Шаҳарга ўт қўйилди, аҳолининг кўпчилигини душман қириб ташлади, кўп 
кишиларни асир олди. Душманнинг айрим отрядлари бошқа кўпгина 
шаҳарларни, қишлоқ ва слободаларни (Ростов, Суздаль ва х.зо) босиб олди 
ва вайрона қилди, аҳолини қириб ташлади, князь Юрийга қўшин тўплаш 
имконини бермади. 
Истилочиларнинг Русга 1237-1238 йилларда қилган дастлабки юриши 
ана шундай тугади. 
Руснинг анчагина қисми тор-мор келтирилган бўлса ҳам, у ҳали 
батамом бўйсундирилмаган эди. ғайратли Ярослав Всеволодович 
Владимирда буюк князь бўлди (1230-1246). У ўз фаолиятини Владимир ери 
доираси билан чеклаб қўймади, балки бутун Руснинг манфаатларини назарда 
тутди. Мамлакатда қишлоқ хўжалиги ва шаҳарлар қайта тикланди. Ярослав 
Смоленск остонасидан литвалик босқинчиларни ҳайдаб чиқарди; князнинг 
кўрсатмасига кўра унинг ў\ли Александр Новгород ерида бир қатор 
тадбирларни амалга оширди, Орденга ва литваликларга қарши курашга 
тайёргарлик кўрди. 
1239 йилда Ботухон Русга яна юриш бошлади. У Переяслав Южний, 
Чернигов, Глуховга ҳужум қилди; унинг тўдалари Мордва ва Муром 
ерларига бостириб кириб, Клязьма дарёсига етиб келди. Бу юришда 
бўйсундирилган халқларнинг қўшинлари ҳам иштирок этиши лозим эди. 
Ботухон шундай қилишга мажбур бўлган эди, чунки Русга қилинган 
юришлар вақтида кўп талофат кўрган эди. Киевликлар Володя Дмитр 
бошчилигида ўз шаҳарини қаҳрамонона ҳимоя қилдилар. Бироқ кечқурунга 
бориб, душман шаҳарга ёпирилиб кирди. Тунда киевликлар янги деворлар 
қурдилар шундан кейин «буюк жанг» қайта бошланди. 1240 йил 6 декабрда 
Киев қўлга киритилди ва тор-мор қилинди. унинг ҳимоячилари ва кўпгина 
аҳолиси қириб ташланди, минглаб киевликлар асир олиниб, қул қилинди. 
Ботухон ярадор бўлган Дмитрини жасурлиги учун ўлдиришга рухсат 
бермади. Киев олингач, босқинчиларнинг ғарбий Европага юриши 
юошланди. 
Уларнинг Карпатгача бўлган бутун йўли жанглар билан ўтди. Айрим рус 
шаҳарларини қўлга кирита олмадилар. Бу гал ҳам Руснинг кураши мў\ул-
татар истилочиларининг кучларини жиддий заифлаштиришга ёрдам берди ва 
шу йўл билан ғарбий Европани мудофаа қилишни анча осонлаштирди. 
1241 йилнинг баҳорида мў\ул-татар қўшинларнинг бир қисми 
Польшага бостириб кирди, Люблин ва Сандормирни эгаллади, ҳамда тор-
мор келтирди. Краков аҳолси шаҳарни мардона мудофаа қилди, лекин шаҳар 
қўлдан кетди ва бутунлай бўм-бўш бўлиб қолди. 
Ботухоннинг 
ҳужуми 
муносбати 
билан 
ғарбий 
Европа 
мамлакатларида-Франция, Англия ва бошқа мамлакатларда саросима 
бошланди, хўжалик ҳаёти издан чиқди. Бироқ 1242 йилнинг ёзида Ботухон 
юришни тўхтатди. Унинг қўшини Русда тўхтаб қолмасдан +уйи Волга 
бўйига томон қайтишга шошилди. ғарбий Европа Ботухон тўдаларининг тор-
мор келтиришидан омон қолди. Бунга сабаб аввало шуки, Руснинг тўрт йил 

---

83 
мабайнида кўрсатган қаршилиги босқинчиларнинг кучларини заифлаштирди 
ва ғарбий Европани бўйсундириш тў\ричидаги режаларини барбод қилди. 
Бунда Польша, Венгрия, Чехия, Германия, Хорватия ва бошқа мамлакатлар 
ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлди.