|
Golarktik olam
Golarktik olamni L.Dils fanga kiritgan. Golarktikaga sovuq arktik cho’l va tundra, bir tomondan-Araviya va Saxara cho’l zonasi, ikkinchi tomondan-ninabargli o’rmonlar-tayga, Shimoliy o’rmon-tundrasi polyasi sirkumpolyarno va yuqori tog’ alp tog’lari alp o’tloqlari-Ximoloy, Tirolya,Kavkaz, Shimoliy Amerika, Kuen-Lunya,Sыchuanya va boshqa Shimoliy yarim shar tog’ sistemalari.
PALYeOZOY va mezozoy erasining boshlarida quruqlikdagi flora deyarli bir xil bo’lgan. Yura davridaeng keng tarqalgan ginkgolarning Yaponiyadan Britaniyagacha, Grenlandiya va Novaya Sibir orollaridan tortib Janubiy Amerika hamda Avtraliyagacha bo’lgan territoriyalarda uchratish mumkin bo’lgan. Bo’r davrida dunyo florasi turlicha turlana boshlaydi. Dastlab, Shimoliy –sharqiy Sibirda ninabargli-qubbali o’simlilar vujudga kela boshlaydi. Uchlamchi davrga kelib esa ular Shimoliy Osiyo va Shimoliy Amerikada tarqala boshlaydi. Gulli o’simliklar bo’r davrida paydo bo’la boshlaydi.
Miotsen davrida Grenlandiya va Щpitsbergandan tortib O’rta dengizgacha bo’lgan yerlarda arktouchlamchi flora xukmron bo’lgan Grenlandiyada qoraqayin, eman, terak, magnoliya, yong’oq kabi o’simliklar, Islandiyada fikus, ginkgo va boshqa bir necha ochiq urug’li o’simliklarning vakillari qazilma holda topilgan. Demak, arktouchlamchi neogen florasidan keyin Golarktik oblastdagi bargini to’kuvchi subtropik va doim yashil ninabargli flora rivojlangan.
Uchlamchi davr oxirlarida Yevropaning shimolida tilog’och, qarag’ay, pixta, Yevropa uchun xos bo’lgan ninabarglilar, tol, qayin, olxa kabi bargli daraxtlar bilan birgalikda boreal ninabargli o’rmonlar sifatida ajralib chiqib, Muz okeani qirg’oqlaridan janubga tomon tarqala boshlagan.
Miotsen davrida Yevropaning janubiy qirg’oqlari bo’ylab turlarga boy bo’lgan poltava florasi vujudga kelib, u, asosan fikus, lavr, mirta hamda protey kabilardan tashkil topgan. Yevropa materigining o’zida va Osiyoning tropik bo’lmagan qismida to’rg’ay florasi vujudga kelgan.
Shunday qilib, uchlamchi davrda arktouchlamchi floradan uchta zonal tipdagi poltava, to’rg’ay va boreal flora vujudga kelgan.
Muzlik davri boshlangunga qadar tundra florasi ham, dasht florasi ham hali zonal tipda hosil bo’lmagan edi. Uchlamchi davrdahaqiqiy tekislik dashtlari faqat Baykal ko’li atrofida, Shimoliy Mo’g’ilistonda va Gobi cho’lidagina vujudga kelgan edi. Shuningdek, Sharqiy Taymir hamda Sharqiy Sibirda tundralar va arktik saxrolar shakllangan.
To’rtlamchi davrga kelib, O’rta Osiyo territoriyasida iqlim quruqlasha borgan. Qadimgi O’rta yer dengizi, Tetis va uning qirg’oqlarida (Old Osiyo/ O’rta Osiyo, Markaziy Osiyo, Shimoliy Afrika hamda Shimoliy Amerikadagi cho’llarning markaziy qismida), Qadimgi O’rta yer oblastidan iborat cho’l, quruq dasht hamda qurg’oqchilikka chidamli siyrak o’rmon o’simliklari vujudga kelgan.
Ular asosida qizilchadoshlar, yulg’undoshlar, sho’radoshlar, to’ng’iztaroqdoshlar, yalpizdoshlar kabi oilalarning vakillaridan tashkil topgan edi.
Hozirgi vaqtda Golarktik oblast uchun endem bo’lib hisoblangan oilalardan toldoshlar, qayindoshlar, ayiqtovondoshlar, sho’radoshlar, karamdoshlar, qiyoqdoshlar, qoqio’tdoshlar, bug’doydoshlar kabi oilalarning bir necha vakillarini ko’rsatish mumkin.
Golarktik floristik oblast quyidagi kichik floristik oblastlarga bo’lib o’rganiladi: Arktik, Yevropa-Sibir, Xitoy-Yapon, O’rta yer dengizi, Makaroneziya, Yevrosiyo dasht, Osiyo (Qadimgi Osiyo) cho’l, Shimoliy Afrika-Xind oblasti, Preriya, Shimoliy Atlantik va Shimoliy Amerika Tinch okeani kichik oblastlari.
Arktik kichik oblasti. Bu oblastcha Shimoliy yarim shardagi atrktik saxro, tundra zonalari territoriyasini o’z ichiga oladi. Uning janubiy yaegarasi o’rmon zonasining shimoliy qismi bilan tutash. Arktik kichik oblast, asosan moxlar,lishayniklar, butalar va ko’p yillik o’tlardan tashkil topgan. Butalar va o’tlar 550-600 turdan oshmaydi. Grenlandiyada 300 tur va Novaya Zemlyada 500 tur lishayniklar qayd etilgan.
Arktik floristik kichik oblast asosan, 6 ta flora: arktik yoki endem gruppa, arktoalpik, gipoarktik, boreal, arktik-saxro va dengiz bo’yi galofitlar gruppasidan tashkil topgan. Ba’zi paleontologik ma’lumotlarga ko’ra uchlamchi davrda arktik kichik oblastning g’arbida (Shpitsbergan, Grenlandiya va x.) lavrlar, magnoliyalar, sekvoyalar, kiparislar, qarag’aylar,chinorlar,emanlar va teraklardan tashkil topgan doim yashil o’rmonlar mavjud bo’lgan.
To’rtlamchi davrda bu maydonlarning muz ostida qolishi, u yerlardagi uchlamchi subtropik floraning yo’q bo’lib ketishiga sabab bo’lgan. O’rta Yevropa tog’laridan muzliklarning surilishi natijasida tekisliklarda alp muzliklari tarqalgan. Muzlikning orqaga qaytishi natijasida esa arktoalpik flora yana toqqa qayta boshlagan. Arktikaning markaz qismi-Shimoliy Amerikadagi ba’zi orolllar, Shimoliy Grenlandiya kabi joylar muzlik bilan o’ralgan holda joylashgan. Shu sabbali u yerlarda arktik saxro florasi rivojlangan. Bering quruqlik ham mavjud bo’lgan va u yerda Sharqiy Sibir boreal dengizida kaynazoy erasida Bering nomi bilan ataluvchi kichik quruqlik ham mavjud bo’lgan va u yerda Sharqiy Sibir boreal o’simliklar rivojlangan. Chukotka va Alyaskadagi ba’zi o’simliklar (kaklik o’ti, qarg’atuyoq, parpi) arktik Amerikaga xos bo’lib, qadimgi Bering florasining qoldiqlari hisoblanadi.
Shunday qilib, arktik kichik oblast uchun xarakterli o’simliklardan ko’knor, g’ozpanja, astragal, erbaxori, qo’ng’irbosh, bir qancha mox va lishaynik kabilarni ko’rsatish mumkin. Ularning butasimon vakillari yoqilg’i sifatida, o’t o’simliklarning mevalari oziq-ovqat va dori-darmon sifatida, moxlar hamda lishayniklardan bug’ular uchun yem-xashak sifatida foydalaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
