Гносеология – билиш фалсафаси

Инглиз файласуфи

• Кантнинг «нарсалар биз учун»и — бу инсонни қуршаб турган предметлар ва ҳодисалар, шу жумладан, табиат ҳам. «Нарсалар ўзида» эса: эркинлик, ўлмаслик, худова шу кабилардир. Уларни инсон ҳеч қачон тўлиқ била олмайди. Кант ўз билиш назариясида эътиқодга ўрин қолдириш, уни мустаҳкамлаш учун аклни танқид қилади ва чеклайди. У инсон ақлини назарий ва амалий ақлларга бўлади, амалий ақл, унингча, чекланган. Унинг қарашича, инсон тажриба ва амалиёт билан ҳар қандай билишга ҳам эга бўлавермайди. Инсон били шида инсоннинг тажрибасигача унда априор (лот. aрriori - сўзидан олинган бўлиб, тажрибадан олдин дегани) билимлар бўлади. Бу априор билимлар туғма билимлардир. Инсон ақли бу билимларга тажрибагача эга бўлган бўлади. Кантнинг фикрича, фалсафий билимлар айни шундай априор билимлардан иборатдир.

• И.Кант

• Немис файласуфи

• ХУЛОСА
• Хуллас, XIX асрнинг ўрталаригача бўлган файласуфлар инсоннинг дунёни ва ўзини билишини турлича тушуниб ва тушунтириб келдилар. Уларнинг деярли кўпчилиги «инсон билиши нима?» деган саволга аниқ жавоб бера олмай, инсон билиш жараёнини бир томонлама тушунтирдилар. Улар билишни дунёдаги предмет ва ҳодисаларнинг инсон миясидаги оддий инъикоси, деб қараб, билиш жараёнига хос ҳиссий ва ақлий босқичларни бир-биридан алоҳида бўлган билиш шакллари, дейишиб, билиш субъектининг фаоллигини, билиш жараёнининг диалектикасини тушуниб етмаган эдилар.

• Инсоннинг билиш қобилияти, билиш имкониятлари, умуман олганда, чекланмаган. Унинг билиш имкониятлари фанларнинг ва амалиётнинг ривожланиши билан янада ортиб боради. Инсоннинг билиши фақат конкрет авлод ҳаёти учунгина чекланган, холос. Лекин бу билиш бутун инсоният ҳаёти учун чексиздир, инсон чексиз дунёни чексиз била боради. Дунёда инсон билиб олган ва ҳали билиб улгурмаган нарсалар ва ҳодисаларнинг томонлари, хусусиятлари бор, холос. Лекин бу — инсон уларни билиши мумкин эмас, деган маънони билдирмайди, балки маълум давр, маълум вақтда инсон — ҳозир билмаган бу томонлар ва хусусиятларни билиб олиши мумкин.

• ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН РАҲМАТ!