Glossariy aholi

Δt_-0 = P₁ – P_{0 ⁷}

Δt_-0 - absolyut o‘sish.
P₀ – o‘rganilayotgan davr boshidagi aholi.
P₁ – o‘rganilayotgan davr oxiridagi aholi.
Masalan, O‘zbekiston aholisini 1991 – 2009 – yillardagi absolyut o‘sishini yuqorida qayd etilgan formula yordamida aniqlaymiz.
R₁₉₉₁ – 20.7 million R₂₀₀₈ – 27.6 million
Δ_1991-2009=27.6-20.7=6.9 million
Demak, 1991 – 2009 yillarda O‘zbekiston aholisining o‘sishi 6,9 million kishiga teng bo‘lgan. Yoki, qayd etilgan davrda Respublika aholisi 6.9 million kishiga ko‘paygan.
Ma’lumki, davlat yoki hudud aholisi tug‘ilganlar va immigrantlarning kelishi xisobiga ko‘payadi, o‘lim va emigrantlarning ketishi xisobga esa kamayadi.
Demak, aholi absolyut sonining ko‘rsatkichi 4 tarkibiy qismdan iborat:
1) tug‘ilganlar soni;
2) o‘lganlar soni;
3) immigrantlar soni;
4) emigrantlar soni.
Aholi sonidagi o‘zgarishlarni o‘rganishda “balans” tushunchasidan ham foydalaniladi.
Tug‘ilganlar va o‘lganlar balansi – aholining tabiiy o‘sishidir (ma’lum davrdagi tug‘ilganlar va o‘lganlar soni farqi)
Immigrantlar va emigrantlar balansi – aholining mexanik o‘sishidir.
Agar tashqi migratsiya bo‘lmasa – yopiq aholi, tashqi migratsiyaning mavjudligida esa, aksincha ochiq aholi deyiladi.
Aholining tabiiy o‘sishi va migratsiya qoldig‘i ma’lum davrdagi aholi soni o‘zgarishi komponentlaridir.
Aholi absolyut soni xaqidagi eng aniq ma’lumotlar aholi ro‘yxati o‘tkazish orqali olinadi.
Aholi ro‘yxati esa ma’lum davrlarda (5, 10, 15 va x.k. yillar) o‘tkaziladi. Aholi ro‘yxati oralig‘idagi aholi sonini aniqlashda esa demografik balans usulidan foydalaniladi. Mazkur usul demografik balans tenglamasida o‘z ifodasini topgan:

P1 = P0 + (B – D) + (M1 – M0)^8

P₀ – aholi soni (o‘rganilayotgan davr boshi).
B – o‘rganilayotgan davrdagi tug‘ilganlar soni.
D – o‘rganilayotgan davrdagi o‘lganlar soni.
M₁ – kelganlar (immigrantlar) soni.
M₀ – ketganlar (emigrantlar) soni.
O‘zbekiston aholisining 2001 – yil 1- yanvardagi absolyut sonini yuqorida keltirilgan tenglama yordamida aniqlaymiz. 2000 – yil 1 – yanvarda (R₀) Respublikada mavjud aholi soni 24582.8 kishini tashkil etgan. 2000 – yil 1 – yanvardan 31 – dekabrgacha bo‘lgan davrda 527580 ta chaqaloq (V) tug‘ilgan, 135598 nafar kishi hayotdan ko‘z yumgan (D). Ana shu davrda Respublikaga kelganlar (M₁) soni 145880 kishini, Respublikadan ketganlar (M₀) soni esa 212472 kishini tashkil etgan.
Demak,
R₂₀₀₁=24582,8+(547580-135598)+(145880-212472)=24908,2;
R₂₀₀₁=24908,2⁹
Aholii dinamikasidagi o‘zgarishlarni absolyut ko‘rsatkichlarda aniqlashning o‘ziga xos kamchiliklari mavjud. O‘rganilayotgan davr qancha uzoq bo‘lsa aholi sonidagi o‘zgarishlarning aniqlik darajasi kamayadi. Shuningdek, o‘rtadagi davrlarning xususiyatlari to‘la ochilmay qoladi. Bu borada aholi sonidagi o‘zgarishlarni nisbiy ko‘rsatkichlar orqali aniqlash maqsadga muvofiqdir. Bunda o‘rganilayotgan davr bir nechta davrchalarga bo‘lib, ulardagi aholi o‘sishi nisbiy aniqlanadi.
Shuningdek, aholi soni dinamikasini ilmiy tadbiq etishda aholining davriy va o‘rtacha yillik o‘sish koeffisientlari ham xizmat qiladi.
5. Aholining davriy o‘sishi koeffisientlari. Aholining ma’lum bir davrda o‘sishini aniqlashda eng oddiy usuldir. Bu usul yordamida o‘rganilayotgan davrning boshidagi aholi soniga nisbatan, o‘rganilayotgan davrning oxiridagi aholi sonining necha foiz oshganini aniqlanadi

Ko‘sish = (P1/P0)*100%

Masalan, O‘zbekiston aholisi 01.01.1991 yilda 20 million 703 ming kishini tashkil etgan. 01.01.2000 yilda esa – 24583 ming kishiga yetdi. Ushbu holda 1991-2000 yillardagi aholining o‘sish koeffisienti 118,74 % ga tengdir.
( K_o‘sish^1991-2000=24583 / 20703 * 100% = 118,74 % )
Ikkinchi usuli o‘rnatilayotgan davrdagi aholi sonining absolyut o‘sishi sonini o‘rganilayotgan davr boshidagi aholi soniga nisbati bilan aniqlanadi.

Ko‘sish = (P1 – P0) / P0 * 100% = (24583 – 20703) / 20703 = 18,7%

Aholi soni dinamikasidagi o‘zgarishlarni o‘rtacha yilliy o‘sish sur’ati yordamida aniq ifodalash mumkin. Buning uchun o‘rganilayotgan davrdagi aholining davriy o‘sishi ko‘rsatkichi aniqlanib, ushbu ko‘rsatkiy yordamida maxsus xisoblangan o‘sish va kamayish jadvali ¹⁰ asosida o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati aniqlanadi. Yuqoridagi misolda O‘zbekiston aholisining 1997 – 2000 yillardagi davriy o‘sishi – 118,7 foizni tashkil etgan. Demak, to‘qqiz yil (2000 y – 1991 y)da davriy o‘sish 118,7 foizga teng.