Глобаллашув шароитида аккультуратив стресс намоён бўлишининг ижтимоий-психологик хусусиятлари

ГЛОБАЛЛАШУВ ШАРОИТИДА АККУЛЬТУРАТИВ СТРЕСС НАМОЁН БЎЛИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ
Янгибоева Дилдорахон Рахмон қизи
Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети I босқич магистранти
Аннотация: Аккультуратив стресс бир қатор сабабларга кўра тадқиқ этилишни талаб этувчи стресс шакли сифатида пайдо бўлган. Мақолада аккультуратив стресс шахснинг психологик ўзгариши омили сифатида кўриб чиқилади. Aккультуратив стресс тажрибаси, этник ва ирқий озчиликларга мансуб кўплаб Aмерика фуқароларида бўлгани каби, турли маданий оламларда яшовчи ҳар бир шахс учун тегишли бўлса-да, аккультуратив стресснинг замонавий кўринишлари асосан иммигрантлар гуруҳлари иштирокидаги эмпирик тадқиқотлар натижасида пайдо бўлган.
Калит сўзлар: Глобаллашув, аккультурация, миграция, стресс, депрессия.
Бугун биз XXI асрда маданий тараққиётнинг янги босқичида турибмиз, бу тизимли алоқалар ва уларнинг натижасида юзага келган маданий алмашинувларнинг жадал ривожланиши билан тавсифланади. Мазкур омиллар эса шубҳасиз, яқин келажакда аккультурация жараёнлари йўқолмаслигидан далолат беради. Бироқ, буларнинг барчаси тезда иқтисодий ва сиёсий муаммодан маданий муаммога айланган глобаллашувнинг бошланиши фонида содир бўлмоқда. Глобаллашув жараёнини кўриб чиқишда асосий эътибор бир хил маданий алоқалар ва аккультурация ҳодисасига оид тадқиқотларнинг мавзуси бўлган кейинги ўзгаришларга қаратилади. Aйнан шу фактнинг ўзи маданиятлашув ва глобаллашув бўйича тадқиқотларни бир-бирига яқинлаштиради. Aммо аккультурация назарияси ривожланишининг мумкин бўлган тенденцияларини аниқлаш учун глобаллашув ва аккультурация ўртасидаги боғлиқликни аниқроқ таҳлил этиш керак [1, б.69].
Aккультурация жараёнини таҳлил этишга оид тадқиқотлар жамиятлар (маданиятлар) бошқа одамларнинг таъсирига турли йўллар билан муносабатда бўлишини бир неча бор исботлади: зўравонликка қаршилик ёки ижодий ўзлаштиришдан тортиб оддий конформизмгача. Юқорида муҳокама қилинган глобаллашувнинг икки варианти танқидчилар томонидан бир-бирини истисно қилувчи, маданий жараёнларнинг хилма-хиллигига зид бўлган ҳолда тақдим этилади. Кўриниб турибдики, улардан фақат биттасига амал қилмаслик керак, чунки глобаллашув муаммосига бундай қараш маданият ва маданий ўзгаришлар динамикасини тушунишни ҳаддан ташқари торайтиради. Бизнинг фикримизча, глобаллашув тушунчасининг энг кам танқидларга учраган талқини машҳур немис тадқиқотчилари Й.Брайденбах ва И.Цукриглининг ишларида келтирилган [2, б.188].
R.Редфилд, Р.Линтон ва М.Герсковитс аккультурация жараёнига таъриф берар экан, улар бу тушунчани турли маданиятларга мансуб шахслар доимий алоқада, ўзаро ҳамкорлик фаолиятида юзага келадиган жараён сифатида тавсифлайди. Мазкур жараён у ёки бу гуруҳ ёки иккала гуруҳнинг маданий асосларини ўзгартиришга олиб келади [3, б.28].
Гарчи аккультурация концептуал жиҳатдан ўзгариш бир неча даражаларда ва иштирок этган барча гуруҳлар (ҳукмрон маданий гуруҳ ва маданий озчилик гуруҳлари) билан содир бўладиган динамик жараён сифатида тузилган бўлса-да, аккультурация тадқиқотининг консентрацияси биринчи навбатда иммигрантлар тоифасининг ҳукмрон маданий гуруҳ нормаларга қандай мослашишига қаратилган. Масалан, қадриятлар, эътиқодлар ва хатти-ҳаракатлар ва ҳоказо. Бундан ташқари, янги иммигрантларни ассимиляция қилишга қаратилган маданий мослашув жараёни ҳақидаги олдинги ғояларга кўра, мамлакатга янги келганлар ўзларининг асл маданиятини мезбон мамлакат маданиятига “ташлаб қўйишлари” мумкин.
Маданият психологияси соҳасида тадқиқотлар олиб борган кўплаб олимларнинг фикрига кўра, кўпроқ бимаданиятли ёки мультимаданиятли ўзига хосликка олиб келадиган интеграция стратегиялари шахснинг янги маданиятга мослашиш фаолиятнинг кўплаб соҳаларидаги (масалан, қадриятлар, хулқ-атвор, эътиқод, муносабат ва ҳ.к.) ўзгаришларни ўз ичига олади. Аккультурация ёки адаптация жараёнида иштирок этувчи шахслар, оилалар ва гуруҳларда янги маданий муҳит нормаларини ўзлашлаштириш билан боғлиқ бўлган ўзгаришлар кўпинча стресс сифатида қабул қилинади. Aккултурация жараёнидаги қийинчилик натижасида юзага келадиган стресс аккультуратив стресс деб аталади. Аккультуратив стресс – умумий стрессдан келиб чиққан бўлиб, маданият ва тил ўртасидаги тафовутлар натижаси сифатида тушунилади. Бундан ташқари, аккультуратив стресс депрессиядан кўра ташвиш белгилари билан чамбарчас боғлиқ ва ижобий ҳис-туйғуларнинг етишмаслигидан кўра кўпроқ салбий ҳис-туйғулар билан боғлиқ деб ҳисобланади.
Аккультуратив стресс бир қатор сабабларга кўра тадқиқ этилишни талаб этувчи стресс шакли сифатида пайдо бўлган. Буни, биринчидан, иммигрантлар сонининг кўплиги ва ортиб бораётгани мазкур шахсларнинг соғлом маданий мослашувига нима ҳисса қўшиши ёки чалғитиши мумкинлигини яхшироқ тушунишни талаб қилса, иккинчидан, аккультуратив стресс бошқа жиддий психологик оқибатлар билан боғлиқ бўлганлиги сабабли, тадқиқотчилар ва шифокорлар уни ўрганишга тобора кўпроқ қизиқишмоқдалиги билан изоҳлаш мумкин. Одамлар аккультуратив стресснинг юқори даражасини бошдан кечирганда, улар нафақат руҳий саломатлик, балки умумий саломатлик даражасининг пасайишига ҳам дуч келиши мумкин.
Умуман олганда, стрессда бўлгани каби, аккультуратив стресс ҳам руҳий саломатликнинг салбий оқибатлари билан боғлиқ [4, б.112]. Консультант-амалиётчилар иммигрантларга маслаҳат хизматларини кўрсатишда аккультуратив ва психологик стресс ўртасидаги мураккаб муносабатларни инобатга олиши мақсадга мувофиқдир. Мисол учун, аккультурация жараёни ўта стрессли бўлиши ва мижоз томонидан тақдим этилган муаммога таъсир қилиши мумкинлиги ҳақидаги далилларни ҳисобга олган ҳолда, мижознинг батафсил ҳикояси, жумладан, иммиграциядан олдинги, миграция пайтида ва аккультурация давридаги шахснинг бошдан кечирган тажрибаларини тинглаган ҳолда ушбу стресс турини муваффақиятли ва хавфли “симптом”ларсиз бошдан кечиришига доир ёндашувларни ишлаб чиқиш орқали ёрдам бериш мумкин.
Келажакдаги тадқиқотлар янада аниқ ва самарали бўлиши учун аккультурация даврида мавжуд бўлган гуруҳ ичидаги фарқларни аниқлашга қаратилган бўлиши керак. Масалан, барча иммигрантлар, ҳатто бир этник гуруҳга мансуб бўлганлар ҳам, маданиятнинг стресс омилларини ўзлаштириш ва баҳолашда бир хил даражада яхши эмас; уларнинг ҳар бири ўз ресурсларига (молиявий ва оилани қўллаб-қувватлаш каби) ва тўсиқларга (масалан, таълим ва тил кўникмаларининг етишмаслиги) эга бўлиши мумкин, бу аккультурация тажрибасини ва аккультурация жараёнининг стресс даражасини ўзгартиради.