Globallashuv asoslari

qo`zg`atib yuborish osonroq. Ongi shakllanib ulgurmagan aksariyat yosh tomoshabinlar bunday 
fil`mlardan  ko`pincha  turli  yovuzlik,  yirtqichlik,  shafqatsizliklarni  o`rganadi,  xolos.  Natijada 
ularning diydasi qotadi, qalbidan toshbag`irlik, zo`ravonlik, axloqsizlik kabi illatlar joy olganini 
o`zi  ham  sezmay  qoladi.  Hatto  shunday  tomosha  va  fil`mlarning  qahramonlariga  ko`r-ko`rona 
taqlid  qilishni  istaydigan  yigit-qizlar  ham  topiladi.  CHunki  ular  bunday  uydirma  talqinlar 
ta`sirida qo`l urayotgan ishi qanday ayanchli oqibatlarga olib kelishini tushunib etmaydi.‖
88[130]
 
SHu  ma`noda  amerikalik  ruhshunos  M.  Bell  uni  tavsif  etib,  ―Bu  demokratik 
madaniyat. U sinfingiz, millatingiz, kambag`al yoki boy ekaningizdan qat`iy nazar siz odamlarga 
atalgandir.  Bundan  tashqari,  hozirgi  ommaviy  kommunikatsiya  vositalari  tufayli  yuqori  badiiy 
qimmatga  ega  bo`lgan  juda  ko`p  asarlar  kishi  hayotiga  kirib  keldi‖  deganida  bu  madaniyatni 
biryoqlama, mutaassiblarcha baholagani ko`rinadi. 
Vaholanki,  endilikda  ommaviy  madaniyatning  hamma  yoqqa  erkin  kirib  kelishi 
imkoniyatlari juda ortib bormoqda. Bu madaniyatga qarshi tura olish,  kurash olib borish uchun 
bu  imkoniyatlarni  yaxshi  tasavvur  etishning  zarurati  katta.  Ular  avvalo  inson  onging 
xususiyatlaridan foydalanishga tayangan bo`lib, asosan quyidagilardan iborat: 
Individning  ruhan  va  aqlan  ijtimoiy  jayonda  faol  ishtirok  etishni  istamasligi. 
Boshqacha  aytganda,  jamiyat  a`zolarining  ko`pchiligiga  xos  bo`lgan  inertlik  (loqaydlik, 
passivlik, dangasalik). 
Kundalik  muammolardan,  doimo  takrorlanishdan  iborat  bo`lib  qolgan  zerikarli, 
odatiy va mutaasiblik kayfiyatidan chetlashish hoxishi. 
                                            
88[130]
 Karimov I.A.Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas`ulmiz.9-jild.- T.:O`zbekistоn, 2001. B.74-75. 

---

- O`z muammolarining boshqa insonlar va jamiyat tomonidan ham tushunilishi va his 
etilish istagi. 
Ommaviy  madaniyat  inson  ongining  shu  xususiyatlaridan  foydalanadi.  U  odatda 
avvalo  o`z  bo`sh  vaqtini  qanday  o`tkazishni  bilmaydiganlar  diqqatini  o`ziga  tortadi.  U  engil 
qabul qilinadigan, inson ko`nglini xushlaydigan hayollar, go`zal manzaralar va sarob dunyosiga 
olib kiradi, unga dam beradigan, unga shaxsan yo`naltirilgan jihatlari bilan kishiga yoqadi. Boz 
ustiga kundalik muammolarga original va juda engil hozirjavobligi bilan hali chiniqmagan katta 
ko`pchilik  ongini  zabt  etadi.  ―Ommaviy  madaniyat‖ning  ―vaqtichog`lik  qilish  san`ati‖, 
―charchoqqa qarshi‖ san`at yoki yarim madaniyat kabi nomlarni olgani ham shuning tufaylidir. 
Ommaviy  madaniyatning  negativ  jixatlari  sanab  o`tilarkan,  uning  mazmunida  turli 
darajalar  borligini  ham  e`tiborga  olish  kerak,  albatta.  Unda  juda  sayoz  va  zararli  maxsulotlar 
bilan birga A.Kristining detektivlari yoki boshqa janrlardagi arzirli asarlar ham uchraydi. Lekin 
ko`p xollarda asarlarni hammaga yoqimli qilishga bo`lgan intilish ko`pincha bu asarlarning ham 
umummadaniy  saviyasi  darajasini  tushiradi.  CHunki  ommaviy  kommunikatsiya  o`z  nomi  bilan 
ommalashuv uchun mo`ljallangan. SHuning uchun ular saviyasi o`rtadan past kishilar intellektul 
ehtiyojlarini  qanoatlantirishi  etarli.  Boshqa  tomondan  qaralsa,  ayrim  tadqiqotchilar  nuqtai 
nazariga ko`ra, ayni ommaviyligi tufayli madaniyatning muayyan mazmunidan jamiyatning eng 
quyi qatlamlari ham o`zlariga keragini olish imkoniga ega bo`ldi. Bizningcha, bu keyingi masala 
xali to`liq va uzil-kesil echimga ega bo`lmagan murakkab masalalar qatoriga kiradi.  
XX  asr  o`rtalariga  kelib,  elitar  madaniyat  mazmunida  o`zgarish  sodir  bo`ldi.  CHin 
san`at asarlaridan judo bo`lgan omma o`zi uchun ishlab chiqilgan ―maxsulot‖ bilan qanoatlanib 
yurgan  esada,  ommadan  ajralib  qolgan  elita  o`zining  ommadan  mutlaqo  chetlashib  ketganiga 
ortiq  befarq  qola  olmadi.  Buning  natijasi  o`laroq  elitar  madaniyat  namoyandalari  ikki 
madaniyatni bir biriga  yaqinlashtiradigan asarlar yarata boshladilar. Masalan, italiyalik faylasuf 
U.Eko  dedektiv  janrida  maktab  o`quvchilari,  uy  bekalaridan  tortib  to  faylasuflar  va 
iloxiyotchilarning  ham  qiziqishlarini  qondirishni  mo`ljallagan  oliy  madaniyat  asarini  yozdi.  Bu 
kitobning ro`yxatda o`n yildan ortiq bestseller sifatida turgani uning maqsadi amalga oshganini 
ko`rsatadi. Endilikda shu asar bilan insoniyat G`arb madaniyatida postmodernizm davriga qadam 
qo`ydi  deb  qaralmoqda.  Postmodernizmda  elitar  madaniyat  kontekstiga  ommaviy  madaniyat 
elementlari  kiritilmoqda  yoki  ikkisi  ham  kesatiqli  kontekst  vositasida  bir  mazmunga 
kiritilmoqda. Postmodernizm ikki madaniyatni bir-biriga yaqinlashtirishda oxir oqibatda nimaga 
erishishi hozircha juda qorong`u.  
Ushbu  muammoni  yoritishda  hozirgi  rus  faylasuflaridan  ko`pchiligi  SHarq 
donishmandlari,  xususan,  hinduizm  va  b.  ezoterik  ta`limotlarni  hozirgi  davrga  tatbiqan  qayta 
onglash  asosida  (Maxatmalar,  Rerixlar  tomonidan)  qayta  ishlab  chiqilgan  Hayotiy  Axloq 
Ta`limot  paradigmasiga  tayanish  maqsadga  muvofiqdir.  Hayotiy  Axloq  paradigmasiga  ko`ra, 
ommaviy  madaniyat  yolg`on  madaniyatdir,  zero  uning  ko`pchilik  shakllari  chin  (ya`ni  oliy) 
madaniyatdan  farqli  o`laroq,  insonparvar  ijtimoiy  tamoyillar  taraqqiyotiga  va  inson  ruhiy 
evolyutsiyasiga  olib  kelmaydi.  CHinakam  madaniyatning  vazifasi  va  maqsadi  -  insonni  tuban 
nafs  xohishlaridan  poklanib  borishi  orqali  ma`naviy  yuksaltirish  va  barkamollashtirishdan 
iboratdir.  Ommaviy  madaniyat  esa  bunga  mutlaqo  qarama  qarshi  keladigan  ishlarni  amalga 
oshirmoqda  –  u  inson  ongi  va  instinktlarining  (nafsining)  tuban  mazmunini  zo`r  berib 
qo`g`otmoqda, shaxsni axloqiy va intellektual inqirozga olib kelmoqda.  
Vaholanki, bu g`oyalar bizning ―madaniyat inson va insoniyat hayotining ma`no va 
maqsadini  to`g`ri  ko`rsatib  bera  oladigan  hamda  uning  faoliyatini  shunga  muvofiq  yo`naltira 
oladigan g`oyalar, tasavvurlar va his-tuyg`ularning organik birligidan iboratdir‖ degan ta`rifimiz 

---

bilan ham, Aurobindo Gxoshning ―Madaniyat ruh, intellekt va vujud (tana) orasida uyg`unlikka 
erishuv  demakdir‖,  degan  ta`rifi  bilan  ham  va,  eng  muhimi,  xalqimizning  yuksak  metafizik 
qadriyati bo`lgan tasavvuf ta`limotining ―Komil inson‖ kontseptsiyasi bilan ham uyg`undir.  
SHunday  qilib,  ommaviy  madaniyat,  o`z  kelib  chiqishiga  ko`ra,  G`arb  madaniyati 
―taraqqiyoti‖ning  qonuniy  maxsulidir.  Uning  keng  tarqalishida  aholi  sonining  ortishi, 
hammaning  ma`lumotga  ega  bo`lishi,  fan-texnika  taraqqiyoti  munosabati  bilan  ommaviy 
elektron  axborot  vositalarining  rivojlanishi,  ―madaniyat  industriyasi‖ning  vujudga  kelishi  katta 
rol  o`ynadi.  U  endilikda  go`yo  jamiyat  ijtimoiy  strukturalari  va  mafkura  bilan  hech  bog`liq 
bo`lmagan,  geografik  chegaralarni  olib  tashlagan  (kosmopolitik)  ―umumbashariy  madaniyat‖ 
ekani  da`vosi  bilan  chiqmoqda.  Bu  esa  mazkur  ma`naviy  inqirozning  ko`lami  va  xavfi  mislsiz 
kattaligini  va  unga  qarshi  chiqish  uchun  naqadar  katta  safarbarlik  talab  qilinayotganini 
ko`rsatmoqda.  
Ommaviy madaniyatning paydo bo‗lishi va rivojlana boshlashi XIX asr oxiri va XX 
asr boshlariga to‗g‗ri keladi. ―Ommaviy madaniyat‖ an‘anaviy madaniyatning ma‘lum yo‗nalishi 
sifatida emas, balki madaniyatdagi sifat o‗zgarishi, hayot taqozasi asosida yuz berdi. Ommaviy 
axborot  va  kommunikatsiya  (radio,  kino,  televidenie,  ko‗p  nusxali  gazetalar,  suratli  jurnallar, 
internet)  vositalarining  keskin  rivoji  va  tarqatilishi  bunga  sabab  bo‗ldi.  Ma‘naviy  boyliklarni 
industrial  tijorat  ishlab  chiqarish  va  tarqatish,  madaniyatni  demokratlashtirish,    aholi  bilim 
darajasi o‗sishi bilan birga uning ma‘naviy ehtiyojlarida pasayish jarayoni kuzatila boshladi. 
Tadqiqotchilar  ommaviy  madaniyatning  dastlabki  shakli  XIX  asrning  30-yillarida 
adabiyotda  paydo  bo‗lgan  va  ommalashib  ketgan  sarguzasht  janrini  ko‗rsatishadi.  Asr  oxirida 
haftalik  ommaviy  axborot  vositalari  ana  shunday  asarlarni  tinimsiz  chop  eta  boshladilar.  Vaqt 
o‗tishi  bilan ushbu jarayonga ―YUrak matbuoti‖ yoki ―Qalb industriyasi‖ deb nom berdilar. Asr 
oxirida  Amerika  Qo‗shma  SHtatlarida  ommaviy  madaniyatning  komiks  shakli  paydo  bo‗la 
boshladi. Bu janr boshda faqat bolalar uchun mo‗ljallangan bo‗lsa, bora-bora kattalar hayotining 
ham ajralmas qismiga aylandi. Aniqrog‗i, ―Ommaviy madaniyat‖ning keskin rivoji XX asrning 
o‗rtalariga  to‗g‗ri  keladi.  SHu  vaqtdan  boshlab  u  keng  qamrov  va    xujumkorlik  bilan  tarqala 
boshladi. 
An‘anaviy  madaniyatda  bo‗lganidek,  ommaviy  madaniyatning  ham  universal 
xarakteristikasi  hamon  mavjud  emas.  Buni  shunday  tushuntirish  mumkin.  Gap  shundaki, 
―Ommaviy  madaniyat‖  ilmiy-falsafiy  kategoriya  sifatida  o‗ziga  yakdil  uchta  tushunchani 
qamraydi.  Birinchidan,  “madaniyat”  –  alohida  xarakterdagi  mahsulot.  Ikkinchidan,