115[81]
Kastels Manuel. Infоrmatsiоnnaya epохa: ekоnоmika, оbshestvо i kultura.- M. S.29.
117[83]
Abdullaeva M.N.,Tulenоva K.J.,G`affarоva G,. Niyazimbetоv M.K. Milliy g`оya va fanning metоdоlоgik muammоlari.- T,
2009. 24-b
118[84]
Tоffler E, Tоffler Х. Revоlyutsiоnnоe bоgatstvо. M. 2007.Pоlitizdat S.149
119[85]
Tam je. S 7
bilim predmeti, uning tipologiyasi, obyekt va subyektidagi o`zgarishlar, bilimning tijoratlashuv
jarayonlari e`tirof etiladi. Postmodernizm ilmiy bilishni yuqori standartlar, oliy nufuzidan voz
kechadilar. Postmodernizm g`oyalarida borliqdagi yagonalik, yaxlitlik, barqarorlik yo`qoladi,
ularning o`rnini ko`plik, ko`pxillilik egallaydi. Postmodernizm vakillari olamni bilishning eng
samarali yo`li sifatida o`yinni tan oladilar. Oldingi tafakkur uslubidagi bilish usullari,
taraqqiyoti, bosqichlari va darajalari, bir butunligi ifodalangan ―bilish daraxti‖ inkor etiladi.
Postmodernizm bilish paradigmasida ―rizoma‖g`oyasi ustivorlik qiladi. Rizoma so`zi
botanikadan olingan bo`lib, unda bu so`z ko`p yillik o`simliklarni, masalan gulsapsarni o`ziga
xos yashash usulini ifodalaydi. Rizoma tipidagi o`simliklarning yagona ildizi bo`lmaydi, u har
tomonga qarab o`sadi, bir – biri bilan chatishib ketgan novdalarga ega bo`ladi. Bunday
o`simliklarda yagona tana, asos bo`lmaydi. Rizoma ramzi yordamida fanda hech qanday shakl
yo`qligi, uning doimiy xaosda ekanligi ta`kidlanadi. Bunga sabab postmodernizm hayot, ijtimoiy
borliqning o`zini xaosda ko`rishidir. Ularning fikricha, hayotdagi xaosni yagona shakl va biron
ilmiy sxema bilan tasvirlashning mumkin emasligidir. Postmodernizm har qanday
chegaralanishni cheklashlarni inkor etib, parchalash, bo`laklarga bo`lish va ko`p fikrlilik va
nisbiylikka urg`u beradi. Postmodernizm paradigmasining ijobiy tomonlari unda olamning
ko`pxilligi, olam doimo ochiq, nobarqaror ekanligini e`tirof etilishidir.
Postmodernizmning
vakillaridan
bo`lgan
Liotar
asarlarida
postmodernizm
yo`nalishining o`ziga xos jihatlarini ko`rish mumkin. Liotar rivojlangan davlatlardagi bilim
holatini tahlil etadi va madaniyatdagi zamonaviy holatni ―postmodern‖ deb tavsiflaydi. Uning
ta`limoti ―til o`yin‖ lariga asoslangan. Uningcha, bilim o`zida til o`yinlarini mujassam etadi.
Liotar zamonaviy fan holatini inqirozli deb hisoblaydi.Uning fikriga ko`ra, zamonaviy fan
falsafiy maqsad va funktsiyalarini lingvistik elementga aylantirdi. Liotar zamonaviy jamiyatda
bilim erozziyasi sodir bo`layotganligin ta`kidlaydi. Bunga sabab ilmiy kashfiyotlar, yangi ilmiy
bilimlarning sotiladigan tovarga aylanishi va ularning tor doiradagi kishilar qo`lida hukmronlik
quroliga aylanib qolishidir. Postmodernizm davrida olim fanning entsiklopedik strukturasi
tarqalib ketishini, ilmiy bilimning asosiy xususiyati immanentligini ta`kidlaydi. Olim fikriga
ko`ra postmodernizm davrida fan lingvistikaga asoslanishini, til o`yinlari asosida rivojlanishi
ta`kidlanib, uning ijtimoiy-madaniy mohiyati inkor etiladi.
Liotar bilim evolyutsiyasini tadqiq etar ekan, axborotlar va ilmiy bilimni diskurs,
narrativ sifatida tavsiflaydi. Muallif bilimlarning tafakkur va shaxsdan ajralishini,
postmodernizm davrida bilim ham ishlab chiqaruvchi va iste`molchining munosabatini ifodalab,
ishlab chiqarish munosabatlariga daxldor bo`lishini ta`riflab o`tadi. Uning fiikricha, bilim
almashish, sotish uchun ishlab chiqariladi. Legimizatsiya-olim fikricha, jamiyatning ilmiy
bilimlarni tan olishidir.Fanni Liotar ishlab chiqarish legimizatsiya qilishini ta`kidlaydi
120[86]
.
Har bir jamiyat taraqqiyoti, uning rivojlanishi ilmiy bilimlar bilan bog`liq, ammo
hech qachon jamiyat, insoniyatning kelajakdagi taraqqiyot yo`li bugungidek ilmiy bilimlarga
bog`liq bo`lmagan.
Adabiyotlarda axborotlashagan jamiyat, bilim jamiyati, postindustrial jamiyat,
globallashib borayotgan jamiyat sifatida ta`riflanayotgan zamonaviy jamiyat texnologiyalar
asosida modernizatsiyalashib bormoqda. Axborot va bilim XX asrning oxirlaridan boshlab
texnologiyalarning (informatika, elektronika, biotexnologiya, nanotexnologiya va h.k.)
fundamenti hisoblanadi
121[87]
.
120[86]
Liоtar. Jan Fransua. Sоstоyanie pоstmоderna.- M., Alteyya. 1998.
121[87]
Abdullaeva M.N. Pоkachalоv G. Filоsоfskie prоblemi` metоdоlоgii nauki. -T., Falsafa va huquq .2006. S.37.
Zamonaviy globallashuv va axborotlashuv jarayonlari insoniyat tarixidagi
modernizatsiya sifatida namoyon bo`ladi. Bu jarayonlar insoniyat tarixining butunlay yangi
sifatiy o`zgarishlar, transformatsiyalar davrini boshlab berdi deyish mumkin. Mazkur
o`zgarishlarning ijobiy natijasi har bir mamlakat, har bir davlat, jahon mifqyosida ilm-fanning
rivojlanish darajasi bilan belgilanmoqda. Natijada fan rolining jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati,
uning roli o`zgardi. Bugungi kunda fan sifat jihatidan yangi funktsiyalarni bajaradi ularning
asoiylari sifatida ekomuvozanatni saqlash, tabiat va jamiyatni boshqarish funktsiyalarini
ko`rsatish mumkin. Tadqiqot faoliyatining maqsadida ham o`zgarishlar sodir bo`ldi. Ilmiy
tadqiqotlar bugungi kunda faqat ilmiy maqsadlarni ko`zlamasdan, boshqaruv, axborot,
loyihalashtirish, texnik-ishlab chiqarishni ham nazarda tutadi; yangi bilimlarni ishlab
chiqaruvchi ilmiy tadqiqot birlashmalari yangi bilimlarni yaratibgina qolmay, moddiy-ishlab
chiqarish funktsiyalarini ham bajaradilar. Bir so`z bilan aytganda zamonaviy globallashuv
davrida bilim asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblanadi.
Modernizatsiya jarayonlari jamiyatning rivojlanishi uchun o`z – o`zini tashkil etish
jarayonidir. YA`ni har qanday tizim ma`lum davrga kelganda, miqdoriy va sifatiy o`zgarishlar
natijasida yangilanishi, innovatsiyalarni amalga oshirishi lozim bo`ladi. SHu sababli
modernizatsiyani jamiyatning rivojlanish tomon intilishi - kompleks ijtimoiy o`zgarish sifatida
ta`riflash mumkin.Unda ilmiy bilimlar tizimi muhim o`rin tutadi. CHunki jamiyat murakkab,
ko`p qirrali ijtimoiy tizim, bilim esa uning muhim elementi hisoblanadi. Modernizatsiya davrida
qadriyatlar, bilimlar va madaniyat an`anaviy jamiyatdagidan o`zgaradi.
Rivojlangan davlatlar hisoblanayotgan Amerika va G`arbiy Yevropa jamiyatlarining
rivojlanish mezonlarida modernizatsiya jarayonlari va fandagi transformatsiya jarayonlari o`zaro
bog`liqlikda borayotganligining guvohi bo`lamiz. Bu davlatlardagi modernizatsiyaning
mexanizmini innovatsiyalar tashkil etadi. Ulardagi rivojlanish maromi juda tez, rivojlanish yo`li
mustaqil, o`ziga xosdir.
Jamiyat ana shu mexanizmlar asosida rivojlanib kelgan. Bu jarayonlarning tartib
parametri zamonaviylashtirish hisoblanadi. Bu tartib parametri murakkab tizim elementlarining
barchasini bo`ysundiradi. SHu sababli jamiyatdek murakkab tizimning elementi bo`lgan fan va
bilimlarni uzatish vositasi bo`lgan ta`lim tizimida ham doimiy yangilanish, transformatsiya
jarayonlari sodir bo`ladi. Fan va jamiyatdagi bunday o`zgarishlar sinergetik o`zaro bog`liqlikda
namoyon bo`ladi. Jamiyatdagi ijtmoiy o`zgarishlar fan va bilimlar tizimida ham o`zgarishlarni
keltirib chiqaradi va aksincha fandagi transformatsiya jarayonlari jamiyatdagi transformatsiya
jarayonlariga sabab bo`lishi mumkin.
SHu ma`noda zamonaviy ijtimoiy - madaniy tizimlarning evolyutsiyasi endilikda
nochiziqli fan qonuniyatlariga asoslanayotganligi buning isbotidir. Zamonaviy modernizatsiya
jarayonlarining aniq natijasini bashorat qilish mumkin emas: mazkur jarayonlar dinamikasi
bifurkatsion xarakterga egadir. Ammo zamonaviy ijtimoiy tartibni bayon etish uchun juda ko`p
atamalar – informatsion jamiyat, xizmat ko`rsatish jamiyati, bilimlar jamiyati, postindustrial
jamiyat atamalarining qo`llanishiga qaramasdan, bitta mavzu hech o`zgarmay barqaror turibdi-
bu bo`lg`usi jamiyat uchun informatsiya –axborotning yoki bilimlarning muhim ahamiyat kasb
etishini anglash mavzusidir‖
122[106]
. SHu sababli keyingi paytda olimlar jamiyatni yangilanishida
bilim va axborotlarning hal qiluvchi ahamiyatini ilmiy – metodologik tahlil etishga ka`tta e`tibor
qaratmoqdalar. Masalan, Toffler o`zining ― Uchinchi to`lqin‖, ―Inqilobiy boylik‖ asarlarida
ijtmoiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida insoniyat bilim natijasida rivojlanayotganligini,
122[106]
Giddens E.. Sоtsiоlоgiya.-T.,SHarq 2002. 744-b.
zamonaviy jamiyat oldingilaridan farqli o`laroq yuksak texnologiyalarga asoslangan ―boylik
yaratish‖ tizimiga o`tayotganligini e`tirof etadi
123[107]
. Demak, murakkab tizim bo`lgan
jamiyatning bifurkatsiya nuqtalarida jamiyat rivojlanishning bir nechta yo`llari orasidan o`zi
uchun eng maqbulini tanlab oladi. Bu tanlovga ijtimoiy subyektlarning bilim va ahloqiy
qadriyatlari katta ta`sir ko`rsatadi. SHu sababli jamiyat murakkab o`z-o`zini tashkil etuvchi tizim
sifatida jamiyatda fan va bilimlarni translyatsiya qiluvchi ta`lim tizimini rivojlantirish asosida
rivojlanadi. Jamiyatdagi modernizatsiya jarayonlari fandagi, ta`limdagi yangilanishlar bilan
o`zaro mutanosiblik, sinergetik o`zaro bog`liqlikda sodir bo`ladi va ana shundagina ijobiy
natijaga erishiladi.
Mamlakatni modernizatsiya qilishning asosiy vazifalari milliy g`oyamizni hayotga
tatbiq etish, rivojlanishni YAngi yuksak pog`onalarga ko`tarilishini nazariy-amaliy asoslarini
vjudga keltirish va yoshlarni barkamol avlod qilib tarbiyalash uchun shart-sharoitlar yaratishdan
iboratdir. Bugungi kunda modernizatsiya qilish inson faoliyatining, deyarli barcha faoliyatlarida
olib borilmoqda. Modernizatsiya qilish davlatimizning ichki siyosatining namunasi bo`lib, Vatan
tinchligiga, Vatan taraqqiyotiga, xalqning farovon va erkin hayotini ta`limlashga qaratilgan
murakkab jarayondir. Modernizatsiya qilish mamlakatimizni ichki vazifalari bilan birga, uning
fan, iqtisod, madaniyatini taraqqiyoti asosida jahon tsivilizatsiyasiga integratsiyasini, taraqiy
etgan davlatlar qatoriga chiqish masalalari bilan bog`liqdir. Mamlakatimizda olib borilayotgan
siyosiy, iqtisodiy, liberilizatsiyasi sud-huquq islohotlari, demokratik o`zgarishlarning asosini
modernizatsiya paradigmasi tashkil etadi. Nodavlat notijorat tashkilotlarning faoliyati
mamlakatimizdagi demokratik tizimning yangilanishi ijtimoiy hayotdagi o`zgarishlar, ijtimoiy
muhofaza siyosati barchasi an`anali yondoshuvdan yangicha zamonaviy yondoshuv asosida ish
olib borishga asoslangandir.
Butun jahon inqrozi davrida mamlakatimiz bu salbiy ta`sirlarni bartaraf etish chora-
tadbirlarni ishlab chiqi., va amaliyotda tatbiq qilgani yutuqlarga erishgani ham yangi ijtimoiy-
iqtisodiy sharoitlarga muvofiq yangi yondoshuv, siyosatga asoslaganligini bildiradi.
Modernizatsiya qilish inson faoliyatining barcha sohalariga kirib kelmoqda va ijtimoiy-siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy sohalarida natijalarini kuzatmoqdamiz.
Modernizatsiya murakkab, kompleksli voqeylik. Uni tashkil qiluvchi elementlari
orasida bilim va savodxonlik darajasini oshib borishi takidlanadi. Bu muammo, ya`ni bilim va
savodxonlik darajasini oshib borishi, birinchidan barkamol avlod shakllanishini ma`naviy
poydevori, ikkinchidan ularning ijtimoiy muhit bilan bog`liq mohiyati, uchinchidan
modernizatsiya jarayoni epistemologik qarashlaridagi o`zgarishlari bilan aloqadorligini ilmiy-
nazariy tahlii uchun zamin tayorladi. Bilim, savodxonlik jamiyatning kuchli quroli va inson
jamiyatining taraqqiyotining poydevoridir. Bilimni mohiyatini tushunish va uni amaliyotga
tadbiq qilish hozirgi zamonning dolzarb muammolaridan biri. Zamonaviy innovatsion
texnologiyalar, siyosiy texnologiyalar, o`quv jarayonlarida qo`llaniladigan yangi texnologiyalar
barchasi savodxon insonning bilimiga bog`liq.
Hozirgi davrda ko`pgina, ayniqsa rivojlangan mamlakatlarga ilmy-fanga, innovatsion
texnologiyalar, innovatsion iqtisodiy texnologiyalariga bo`lgan e`tibor, ularning rivojlanishiga
ajratilgan mablag` o`sib borayotgani diqqatga sazovordir. SHu bilan bir vaqtda insonning
ma`naviyati, jamiyatda mavjud ma`naviy muhitning ahamiyati kattadir.
123[107]
Tоfler E., Tоffler Х. Revоlyutsiоnnоe bоgatstvо. -M., 2007. S.388.
Hozirgi kunda inson faoliyatining barcha sohalaridagi, jumladan madaniyat
qadriyatlari va mentalitetdagi o`zgarishlar, inson ongidagi modernizatsiyasining muhim jihati
bo`lib, zamonaviy reallikka adekvatligini talab qiladi.
Buning natijasida dunyoni idrok etish tamoyillarida ham o`zgarishlar vujudga
kelmoqda. Endilikda, har qanday sodir bo`lgan qiyinchilikni bartaraf etish uchun, uning
oqibatida vujudga kelgan muvozanatimizda, tartibsizlikdan chiqib ketish uchun imkoniyatlarni
izlash kerak.
Tartibsizlik, muvozanatsiz tizim yangi imkoniyatlar vujudga keladi va bu holatdan
barqarorligiga o`tish yo`llarini anglab olish umkin, ya`ni beqarorlik, tartibsizlikda barqaorlikka
o`tishning imkoniyatlari mavjud, shulardan tanlab olish imkoniyati inson, jamiyat, davlatga
bog`liq. Inson tafakkkuri zamonamizni o`ta o`zgaruvchanligini adekvat in`ikos etish uchun yangi
tushuncha, tamoyillar, yondoshuvlar, nazariyalarni yaratadi. Modernizatsiya paradigmasi shular
qatorida ilm-fan, jamiyatni rivojlanishini adekvat in`ikos etish uchun yaratilgan.
Barcha globallashuv jarayonlarida iqtisodiy globallashuv etakchi ahamiyatga ega. U
ta`lim sohasidagi globallashuvni ham belgilaydi. Bir tomondan ishlab chiqarish va boshqaruv
sohalarida bir xil bilim, qo`nikma va usullar talab qilinadi. Boshqa tomondan ta`lim sohasining
o`zi ham global bozor va raqobat sharoitida faoliyat ko`rsatishi kerak. YUzaga kelgan
muammolarga javoban masofadan ta`lim, umr davomida ta`lim va Bolon`ya jarayoni, deb
yuritiladigan choralar vujudga keldi. Globallashgan xo`jalik va transmamlakat korporatsiyalar
bir mamlakatda ta`lim olib boshqa mamlakatda, undan yana uchinchisiga o`tib ishlay oladigan
mutaxassislarni talab qiladi. YUqoridagilarda axborot kommunikatsiya texnologiyalari turli
miqyosda bo`lsa-da, katta ahamiyat qasb etadi.
124[135]
Do'stlaringiz bilan baham: |