Globalizatsiya: Protektionizm uchun argument1i’’

“Globalizatsiya: Protektionizm uchun argument¹ⁱ’’. Dunyo globallashuvida protektanizmnig iqtisodga ta’sirini ko`rish va uni tahlil qilish.
Globallashuv har bir kishining biznes yurutish uslubini o`zgartirdi. Tarix davomida inson o`z ko`lamini doimiy ravishda mahalliy agrar iqtisodiyotdan, qishloq xo`jaligi sanoatiga, mahalliy sanoatga bugungi kunda mavjud bo`lgan yangi globallashgan xalqaro savdo doirasigacha oshirib bordi. Ushbu rivojlanish juda mantiqiy bo`lib, u mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish samaradorligini oshiradi. Biroq, kontekstga qaralsa samaradorlikni nazariy jihatdan maksimallashtirish mustaqil davlatlar uchun daxshatli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Globallashuv va samaradorlikka intilayotgan davlatlar sanoatning haddan tashqari ixtisoslashuvi ichki savdo infrotuzilmasi ham qisqarishiga ta’sir qiladi. Ushbu kurs ishida globalizatsiya va iqtisodiy protektionizmning argumentlari tahlil qilinad. Bu iqtisodiy siyosat mamlakatlar iqtisodiyotiga qanday ta`sir o`tkazayotgani va bu ijobiy yoki salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkinligi ko`rib chiqiladi. Globallashuv va cheklangan protektionizm haqida Timoti Taylorning (2011) nazariyalaridan keng foydalaniladi.
Globallashuv bugungi kunda biznesning eng ta’sirchan jihatiga aylnishga ulgurgan. Atrofga nazar tashlang va atrofingizdagi ba’zi oddiy narsalarga e’tibor bering: televizorlar, avtomobillar, muzlatgichlar, changyutgichlar, hatto egningizdagi kiyim ham. Ehtimol, siz ko`rgan harbir narsaga globallashuv o`z ta’sirini o`tkazgandir. Buyum xorijiy qisimlarga egami yoki butunlay sizning mamlakatingizdan tashqarida ishlab chiqarilgnmi, globallashuv unga bevosita ta’sir ko`rsatadi. Kam daromadli mamlakatlardagi firmalar va ishchilar yuqori daromadli mamlakatlardagi yanada samarali va ilg`or texnalogiyalar bilan raqobatlashish, ularga ulkan zarar olib kelishi mumkin. Aksincha ichki bozori mustahkam bo`lmagan malakatlar uchun globalashuvdagi protektanizm siyosati ularning zarariga ishlashi mumkin. Ba'zi ekologlar ko'p millatli firmalar o'z mahsulotlarini ifloslanish standartlari bo'sh yoki mavjud bo'lmagan mamlakatlarga ko'chirish, ish o'rinlari uchun toza muhitni sotish orqali atrof-muhitni muhofaza qilish qonunlaridan qochishlari mumkinligidan xavotirda. Ba'zi siyosatchilar o'z mamlakatlari urush davrida milliy xavfsizlikka tahdid solishi mumkin bo'lgan neft kabi asosiy import qilinadigan mahsulotlarga haddan tashqari qaram bo'lib qolishi mumkinligidan xavotirda. Bu qo'rquvlarning barchasi hukumatlarni bir xil asosiy siyosat xulosasiga kelishga ta'sir qiladi: milliy manfaatlarni himoya qilish, xoh biznes, xoh ish o'rinlari, xoh xavfsizlik, chet el mahsulotlari importini cheklash kerak. (Timoti Taylor 2011)
Avvalambor Globalizatsiya aslida qanday tushuncha ekanligiga to`xtalib o`tsak. Globallashuv — bu butun dunyo boʻylab iqtisodiy, siyosiy, madaniy va diniy integratsiya va birlashish jarayonidir. Globalizatsiya jarayoni bu jahonni yagona bozorga aylantiruvchi jarayondir. Lekin bu ochiq bozor bo`lmaydi. Biz tovar va xizmatlarni ayirboshlaymiz, lekin bu doimo erkin tarzda amalga oshiriladi degani emas. (Fernando Kortinyas 2020) Protektionizm va uning uch xil ko`rinishi. Hukumat xalqaro savdoni qisqartirish yoki to`sish siyosatini ishlab chiqsa, u protektsionizm bilan shug'ullanadi . Protektsionistik siyosat ko'pincha mahalliy ishlab chiqaruvchilar va mahalliy ishchilarni xorijiy raqobatdan himoya qilishga intiladi. Protektsionizm uchta asosiy shaklni oladi: tariflar, import kvotalari va tarifsiz to'siqlar.
Ta’riflar import qilinadigan tovar va xizmatlarga hukumat tomonidan qo`yiladigan soliqlardir. Misol uchun, 2021 yil O`zbekiston Adliya vazirligi 520 dan ortiq xorij tovarlarining davlat xaridlarida ishtirok etishiga taqiq qo`yildi.
Savdoni nazorat qilishning yana bir usuli - import kvotalari, ya'ni mamlakat import qilishi mumkin bo'lgan mahsulotlar miqdori bo'yicha son cheklovlari. Misol uchun, 1980-yillarning boshlarida Reygan ma'muriyati yapon avtomobillarini import qilish uchun kvota o'rnatdi. 1970-yillarda ko'plab rivojlangan mamlakatlar, shu jumladan AQShda to'qimachilik sanoatining pasayishi kuzatildi. To'qimachilik ishlab chiqarish yuqori malakali ishchilarni talab qilmaydi, shuning uchun ishlab chiqaruvchilar rivojlanayotgan mamlakatlarda arzon narxlardagi fabrikalar qurishga muvaffaq bo'lishdi. Ish o'rinlari va daromadlarni yo'qotishni "boshqarish" uchun rivojlangan mamlakatlar to'qimachilik eksporti bozorini import qiluvchilar va qolgan mahalliy ishlab chiqaruvchilar o'rtasida taqsimlagan xalqaro ko'p tolali kelishuvni tuzdilar. 1974 yildan 2004 yilgacha tuzilgan shartnoma har bir rivojlangan davlat har bir past daromadli mamlakatdan to‘qimachilik importi qabul qiladigan aniq kvotani belgilab berdi. Shunga o`xshash holat AQSHga shakar importi uchun ham mavjud, ular hali ham kvotalar bilan boshqariladi.
Tarif bo'lmagan to'siqlar (Notarif) - bu mamlakat mahsulot importini qimmatroq yoki qiyinlashtirish uchun qoidalar, tekshiruvlar va hujjatlarni ishlab chiqishning boshqa usullari. Muayyan xavfsizlik standartlarini talab qiladigan qoida, masalan, importni yuqori tariflar yoki past import kvotalari kabi samarali tarzda cheklashi mumkin. Shuningdek, "kelib chiqish qoidalari" ko'rinishidagi tarifsiz to'siqlar mavjud; ushbu qoidalar "X mamlakatda ishlab chiqarilgan" yorlig'i mahsulotdagi so'nggi jiddiy o'zgarishlar sodir bo'lgan belgi sifatida tavsiflanadi. Import cheklovlarini chetlab o'tmoqchi bo'lgan ishlab chiqaruvchi mahsulotdagi so'nggi katta o'zgarish o'z mamlakatida sodir bo'lishi uchun ishlab chiqarish jarayonini o'zgartirishga harakat qilishi mumkin. Masalan, ba'zi to'qimachilik mahsulotlari Qo'shma Shtatlarda ishlab chiqariladi, boshqa mamlakatlarga jo'natiladi, kiyim-kechak ishlab chiqarish uchun boshqa mamlakatlarda ishlab chiqarilgan to'qimachilik mahsulotlari bilan birlashtiriladi va so'ngra yakuniy yig'ilish uchun AQShga qayta eksport qilinadi. Tariflarni to'lashdan qochish uchun "AQShda ishlab chiqarilgan" yorlig'ini olib tashlash kifoya. (Timoti Taylor 2011). Importni cheklash xorijlik ishlab chiqaruvchilardan ularning savdo-sotuvini olib mahalliy ishlab chiqaruvchilarga berishga o`xshab ko`rinishi mumkin. Biroq, boshqa omillar ham ta`sir ko`rsatmoqada, chunki firmalar vakumda ya’ni yopiq tarzda ishlamaydilar. Buning o`rniga firmalar o`z mahsulotlarini iste’molchilarga va boshqa firmalarga sotadilar, ularga ham savdodagi to`siq ta’sir o`tkazadi. Protektionizmning talab va taklif tahlili shuni ko`rsatadiki bu nafaqat ichki daromadlar va tashqi yo`qotishlar masalasi, balki katta ichki xarajatlarni ham keltirib chiqarishi mumkin bo`lgan siyosatdir.
Bunga misol qilib shakar ishlab chiqaradigan ikki mamlakatni, Brazilya va AQSHni ko`rib chiqaylik. 1.1-jadval va 1.2-jadvalda ko`rsatilganidek, har bir mamlakatda shakarga bo'lgan ichki talab va taklif mavjud . Braziliyada savdosiz shakarning muvozanat narxi bir funt uchun 12 tsentni, muvozanatli ishlab chiqarish esa 30 tonnani tashkil qiladi. Qo'shma Shtatlarda savdo bo'lmaganda, shakarning muvozanat narxi bir funt uchun 24 tsentni, muvozanat miqdori esa 80 tonnani tashkil qiladi. Biz ushbu muvozanat nuqtalarini rasmning har bir qismida E nuqtasi sifatida belgilaymiz.


Savdodan oldin Braziliyada shakarning muvozanat narxi bir funt uchun 12 tsentni, AQShda esa 24 tsentni tashkil qiladi. Savdoga ruxsat berilsa, korxonalar Braziliyada arzon shakar sotib oladi va uni AQShda sotadi. Bu Braziliyada narxlarning oshishiga va AQShda arzonlashishiga olib keladi. Tranzaksiya xarajatlarini hisobga olmaganda, narxlar bir funt uchun 16 sentga yaqinlashishi kerak, Braziliya 15 tonna shakar eksport qiladi va AQSh 15 tonna shakarni import qiladi. Agar mamlakatlar o'rtasida savdo faqat qisman ochiq bo'lsa, bu erkin savdo va savdosiz imkoniyatlar o'rtasidagi natijaga olib keladi.
Agar Braziliya va Amerika Qo'shma Shtatlari o'rtasida xalqaro savdo endi imkon bo'lsa, foyda ko'rmoqchi bo'lgan firmalar shunday imkoniyatga ega bo'lishadi: shakarni Braziliyada arzon sotib olish va uni AQShda qimmatroq sotish. Shakar Braziliyadan Amerika Qo'shma Shtatlariga yuborilganda, Braziliyada ishlab chiqarilgan shakar miqdori Braziliya iste'molidan ko'proq bo'ladi (eksport qilinadigan qo'shimcha mahsulot bilan), Qo'shma Shtatlarda ishlab chiqarilgan shakar miqdori esa AQSh iste'moli miqdoridan kamroq bo'ladi (). import qilinadigan qo'shimcha iste'mol bilan). Qo'shma Shtatlarga eksport shakar ta'minotini kamaytiradi va Braziliya narxini oshirmoqda. Qo'shma Shtatlarga import shakar ta'minotini oshiradi va uning narxini pasaytiradi. Har ikki mamlakatda shakar narxi bir xil bo'lsa, keyingi savdoga turtki bo'lmaydi. 21.2-rasmda ko'rsatilganidek , savdo bilan muvozanat bir funt uchun 16 tsent narxda sodir bo'ladi. Bu narxda Braziliya shakar fermerlari 40 tonna mahsulot yetkazib berishadi, Braziliya iste'molchilari esa atigi 25 tonnani sotib olishadi. Braziliyadagi talab egri chizig'i va taklif egri chizig'i o'rtasidagi gorizontal bo'shliq bilan ko'rsatilgan qo'shimcha 15 tonna shakar ishlab chiqarish AQShga eksport qilinadi. Amerika Qo'shma Shtatlarida 16 tsent narxda fermerlar 72 tonna mahsulot ishlab chiqaradi va iste'molchilar 87 tonna miqdorini talab qiladi. Amerika iste'molchilarining 15 tonna ortiqcha talabi, talab va ichki taklif o'rtasidagi 16 tsent narxidagi gorizontal farq bilan ko'rsatilgan, import qilingan shakar bilan ta'minlanadi. Biz yuqorida ko`rib chiqgan holat biznesga protektionizmni ta`siri edi.