Global jarayonlar va barqaror taraqqiyot reja: Globallashuv, globalistika va barqaror taraqqiyot tudhunchalarining mohiyati

3.Insoniyat tarixida tarbiya va ta’limning rivojlanish bosqichlari. 
Milliy ta’lim tizimlari. 
Qadimgi Yunonistonda madaniyat, maktab va dastlabki pedagogik fikrlar boshqa 
mamlakatlarga nisbatan juda erta rivojlandi. Yunonistonda maktab va madaniyatning tez 
rivojlanishi pedagogika nazariyasining ham tug‘ilishiga imkoniyat yaratdi. Pedagogika 
nazariyasiga olim va faylasuflardan Suqrot, Platon, Aristotel va Demokritlar asos soldilar. Ular 
o‘z qarashlari bilan ta’lim- tarbiya rivojlanishiga juda katta hissa qo‘shdilar. Shulardan biri 
Suqrot haqida qisqacha to‘xtalsak. 
Suqrot (eramizdan avvalgi 469—399 yillar) faylasuf bo‘lishi bilan birga ajoyib notiq ham
edi. U keng maydonlarda so‘zga chiqib, axloqqa doir masalalar yuzasidan suhbatlar o‘tkazar, 
tinglovchilarni savol- javob yo‘li bilan haqiqatni o‘zlari topishlariga va bilishlariga undar, shu
yo‘l bilan odamlarni haqiqatni izlashga o‘rgatar edi. Suhbatning bu metodi
«Suqrot metodi» deb yuritilgan. U pedagogika olamiga ana shunday savol - javob metodini, 
ya’ni «evristik» suhbat metodini (savol berish va savolni to‘ldirish) olib kirdi.
Suqrot — falsafiy dialektikaning asoschilaridan biri. U bahs orqali, ya’ni muayyan 
masalalarni o‘rtaga qo‘yish va ularga javob topish yo‘li bilan haqiqatni aniqlash mumkin deb 
tushungan. 
O‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropa ta’lim va tarbiyasida din hukmronlik qilgan bo‘lsada XII—
XIII asrda bir qancha mamlakatlarda oliy ma’lumot beradigan o‘quv yurtlari sifatida 
universitetlar paydo bo‘la boshlaydi. Universitetlarning vujudga kelishiga XII­XIII asrlarda
G‘arbiy Yevropa hayotida yuz bergan iqtisodiy, madaniy o‘zgarishlar, ya’ni hunar va
savdoning rivojlanishi, shaharlarning o‘sib borishi va shunga bog‘liq holda dunyoviy shahar
madaniyatining taraqqiy qilib borishi, xalqaro aloqalarning kengayishi, yoshlar o‘rtasida oliy
ma’lumot olish harakatini tug‘dirdi, bu hol o‘z navbatida universitetlarning paydo bo‘lishiga katta 
ta’sir ko‘rsatdi. 
G‘arbda zamonaviy pedagogika ilmning poydevorini Qurgan, uning keyingi rivojlanish 
yo‘llarini ko‘rsatib bergan, o‘zining ongli hayotini, amaliy pedagogik faoliyatini bolalarni o‘qitish 
va tarbiyalashdek olijanob ishga bag‘ishlagan ulug‘ pedagog Yan Amos Komenskiy (1592—1670) 
ning xizmatlari tahsinga sazovordir. 
U o‘zining qariyb 80 yillik umri davomida pedagogika, ta’lim- tarbiya, falsafa, ilohiyotga 
oid 250 dan ortiq asarlar, darsliklar yaratdi. Bulardan ayniqsa «Buyuk didaktika» (1632) asari
Komenskiyning nomini butun dunyoga tanitdi. 
Ma’lumki, uzoq va boy tarixga ega bo‘lgan Markaziy Osiyo xalqlari o‘zining ta’lim-
tarbiyaga oid ulkan merosini yaratib, takomillashtirib, insoniyatning yuzlab avlodlarini 
insonparvarlik, ilmparvarlik, mehr- oqibat, mehnatsevarlik, do‘stlik, saxovat kabi umuminsoniy
fazilatlari ruhida tarbiyalab kelgan, xalqimiz yaratgan ma’rifiy fikr sarchashmalari qadim- 
qadimlarga borib taqaladi. 

---

O‘zbek xalqi tarixan ta’lim-tarbiya sohasida o‘ziga xos dorilfunun yaratgan. Hatto hozirgi 
o‘zbek xalqi yashab turgan zaminda zardushtiylik dini keng yoyilgan davrda ham pedagogik 
mafkura hukm surgan. 
Islom dini kirib kelgach Markaziy Osiyoda ham islom g‘oyalariga asoslangan ta’lim—
tarbiya tizimi o‘rnatila boshlandi. Va yangi tizimga ega bo‘lgan ta’lim muassasalari paydo
bo‘ldi. Islom dini qabul qilingan joylarda machitlar, machitlar qoshida esa maktablar tashkil
etildi. Arab tilini o‘rganish joriy etildi, maktablarda ta’lim arab tilida olib borilar va u yerda
asosan "Qur’oni Karim" o‘rganilar edi. Arab bo‘lmagan bolalarga islom dini asoslarini
o‘rgatish maqsadida "Xaftiyak", "Chor kitob" kabi darsliklar o‘qitilardi. 
VII — XII asrlar davomida Markaziy Osiyoda madaniyat, ilm-fan beqiyos rivojlana bordi. 
Ayniqsa, aniq fanlarga qiziqish orta boshladi. O‘sha tarixiy davrda al-Xorazmiy, Al-Forobiy, Al-
Farg‘oniy, Al- Beruniy, Ibn Sino, Az-Zamaxshariy singari qomusiy olimlar dunyoga keldi.
Ulug‘ mutafakkirlar inson ma’naviy va tafakkur dunyosini boyitishda insoniyat ongini, madaniy-
ma’rifiy qarashlarni o‘stirishda o‘z davrida va keyinchalik ham asosiy rol o‘ynadilar, inson 
kamolotiga doir beqiyos ta’limotni yaratdilar.
Jumladan, M.Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asarida ilm olishning kadri, bilimli,
donishmand kishilarni hurmat kilish, mexmondo‘stlik, xushxulqlik, mardlik va jasurlikni
targ‘ib etuvchi, o‘z manfaatini ko‘zlagan molparast, baxil, ochko‘z, do‘stiga va xalqiga xiyoat 
kabi salbiy tomonlarni qoralaydigan she’rlar ko‘p uchraydi. Bunday she’rlar turkiy xalqlar
qadim-qadimlardan boshlab, inson shaxsini shakllantirishda ta’lim-tarbiyaga katta e’tibor 
berganligini ko‘rsatadi. 
Ayniqsa, pand-nasihatlarda asosiy o‘rinni ilm olishga undash, uning foydalari, ilm ahlini
hurmat etish to‘g‘risidagi fikrlar egallaydi. Yoshlarga ilmli kishilarga yaqinlashish, ulardan
o‘gitlar olish maslahat beriladi:
O‘g‘lim, senga qoldirdim o‘git, unga amal qil. 
Olimlarga yaqinlash, bahra olgil, tutib dil. 
XV—XVI asrlarga kelib qadimiy Turkiston jahonga Qozizoda Rumiy, Ulug‘bek, Ali 
Qushchi, Alisher Navoiy, Kamoliddin Behzod, Bobur singari allomalarni voyaga yetkazdi. U 
davrda Markaziy Osiyo shaharlarida qator madaniy va ilmiy markazlar vujudga keldi. Demak, 
Markaziy Osiyo xalqlari, xususan, o‘zbek xalqi va uning madaniy — ma’rifiy taraqqiyoti asrlar 
davomida misli ko‘rilmagan darajada rivojlangan. Qolaversa, uning axloq odobga oid qarashlari,
ta’lim-tarbiya fanlari bo‘yicha ta’limoti butun jaxonga o‘rnak bo‘larli ma’no va mazmun kasb 
etgan. 
Tarbiya - ijtimoiy xodisa. U kishilik jamiyati paydo bulgan davrdan beri mavjud. Inson 
yer yuzidagi eng mukammal zot bo‘lishi uchun avvalo tarbiyalanishi zarur. Abu Lays 
Samarqandiy «Bo‘stonul-orifin» asarida tarbiya va tarbiyalashning ma’nosini ta’riflab:
«Ey o‘g‘il, farzandlaringni tarbiyalashdan oldin o‘zingni tarbiyala, tarbiya ko‘rgan
oilada baodob, yaxshi fazilatli, bilimli odam voyaga yetadi», - degan edi. Ibn Sino i jodiyotida 
ham bu g‘oya aloxida o‘rin tutadi. «Kimga qanday pandu nasixat qilsang, unga avvalo o‘zing 
amal qil», - deydi alloma. Sharq mutafakkirlari barkamol insonni yetishtirish uchun tarbiya
naqadar zarurligini, uning mohiyati va mazmunini asoslab berganlar. Maxmud Qoshg‘ariyning
«Devonu lug‘otit turk», Yusuf Xos Hojibning « Qutadg‘u bilig», Axmad Yugnakiyning
«Hibatul- xaqoyiq», Abu Rayxon Beruniyning hikmatlari, Ibn Sinoning «Tadbir-al- manozil»,
Alisher Navoiyning «Maxbubul- qulub», Husayn Voiz Koshifiyning «Axloqi muhsiniy» va
boshqa asarlarida farzand ota- onaning baxti, uning to‘g‘ri tarbiyalanishi esa hammaning baxti,
degan umumiy xulosa chiqariladi. 
Beruniy inson kamolotida 3 narsa muxim rol o‘ynaydi deydi. 1.Irsiyat.2.Muhit.3.Tarbiya. 
Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo‘llari, usullari xakid agi fikrlari xozirgi davr 
uchun h am dolzarbdir. o‘kuvchiga bilim berishda u: 
- o‘q uvchini zeriktirmaslik; bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni 
o‘rgatavermaslik; 
- uzviylik, izchillik; 

---

- yangi mavzularni qiziqarli, asosan, ko‘rgazmali bayon etish va xokazoga e’tibor
berish kerakligini uqtiradi. 
Olim fan sohasidagi yodgorliklarni, ilmiy bilimlarga oid qoldirilgan barcha boyliklarni
qunt bilan o‘rganishga da’vat etadi. Ilm toliblariga qalbni yomon ilatlardan, qotib qolgan urf 
- odatlardan, hirsdan, behuda raqobatdan, ochko‘zlikdan, shon-shuhratdan saklanishi zarurligini 
uqtiradi. 
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, Beruniyning komil insonni shakllantirishga oid bu 
fikrlari o‘z zamonasi uchun emas, xozirgi davr ta’lim- tarbiyasini takomillashtirishda ham katta 
ahamiyatga egadir. 
XIX asr oxiri – XX asrning boshlarida Markaziy Osiyoda jadidchilik harakati vujudga 
keldi. Bu harakatning asosiy maqsadi mavjud jamiyatning ijtimoiy - madaniy asoslarini qayta 
qurishga qaratildi. Ular buning uchun eng avvalo ta’limni isloh qilish zarurligini anglab, shunga 
kirishdilar.
Jadidlar 1906 yilda «Taraqqiy» deb nomlangan gazeta nashr ettirib, o‘z g‘oyalarini tarqata
boshladilar, oradan ko‘p o‘tmay, «Xurshid», «Shuhrat» singari yangi gazetalar ochildi. 
Markaziy Osiyoning turli shaharlarida jadid maktablari ochilib, ularda diniy ilmlar bilan
birgalikda dunyoviy bilimlar ham keng targ‘ib qilindi.
Milliy ta’lim tizimlari. 
Hozirgi paytda dunyoning bir qator yetakchi mamlakatlari o‘ziga xos, rivojlangan milliy 
ta’lim tizimlariga ega. Ularda tayyorlanayotgan mutaxassislarning yuqori malakaligi hamda fan 
texnika sohasida qo‘lga kiritilayotgan yutuqlar diqqatga sazovordir. Bular jumlasiga, Amerika
Qo‘shma Shtatlarida, Yaponiya, Fransiya, Germaniya, Janubiy Koreya ta’lim tizimlarini 
ko‘rsatish mumkin. Ularning har biri yillar davomida shakllangan va asosiy prinsiplariga qat’iy 
amal qilishadi.
Amerikaning eng katta boyligi — bu aql. Aql bu mamlakatda qadrlanadi, aqlli talabalar 
alohida taqdirlanadi. Aqlli, a’lochi talabalar o‘quv yurtlarining faxri sanalgani sababli ham,
ularga turli yo‘llar bilan yordam berish, stipendiyalar tayinlash orqali ularni o‘quv yurtlarida 
saqlashga harakat qiladilar. O‘zi tanlagan sohada yutuqlarga erishayotgan talabalar ro‘yxati
har yili alohida kitobda nashr etilib turiladi. Bundan maqsad mazkur soha bilan qiziquvchi
kompaniyalarning e’tiborini bo‘lajak olimlarga qaratishdir.
Fransiyada esa ta’limning asosiy maqsadi shaxsning har tomonlama kamol topishini 
ta’minlash, uni mustaqil faoliyatga tayyorlash, bozor munosabatlari sharoitida o‘quvchilarni 
tadbirkorlikka, ishbilarmonlik va omilkorlikka o‘rgatish, shunga yarasha kasb-korga ega qilishdan 
iboratdir.