Epiteliyning bu turi ham o’z navbatida bir necha xillarga bo’linadi va har qaysisi o’ziga xos
hayvonlarning turli organlarida uchraydi va shu organlar yuzasini qoplab turadi.
Bir qavatli epiteliy hujayralarining barchasiga xos xususiyatlaridan biri ularning bazal
membrana ustida joylashishi, u bilan bevosita tutashgan bo’lishi va o’z trofikasini ta’minlashidir.
Yuqoridagi erkin yuzalar esa bajaradigan vazifasiga qarab turlicha differensiallangan, ya’ni
o’ziga xos morfologik tuzilishga ega bo’ladi. Bu epiteliy hujayralarining shakliga ko’ra yassi,
kubsimon, silindrsimon bo’ladi. Ularning yadrosi bir xil tekislikda, ya’ni bir qatorda joylashadi.
26
Shunga asoslanib uni bir qatorli epiteliy deyiladi. Agar bir qatorli epiteliy har xil shaklda bo’lib,
yadrolari har xil tekislikda bo’lsa ko’p qatorli epiteliy deyiladi.
Bir qavatli bir qatorli yassi epiteliy (mezoteliy). Bu epiteliy sut emizuvchi hayvonlar va odam
o’pka pufakchalari, seroz bo’shliqlari devorining
plevra pardasi hamda yurak xaltasi yuzasini,
charvi va qorin pardasining visserial hamda pariyetal varaqlarini qoplab turadi. Mezoteliy nomi
organizmning emb-rional rivojlanish davrida embrionning mezoderma varaqlaridan hosil
bo’lganligiga qarab berilgan.
Хordali tuban hayvonlar mezoteliysining hujay-ralari morfologik tuzilishiga qarab
boshqalaridan farq qiladi. Hujayraning apikal qismida kiprik-chalari bo’lib, aniq qutblangan
tabaqalanish xususiyatiga ega boshqa hujayralar bilan mustahkam bog’lanib turadi.
Organizmning tarixiy rivojlanishi davrida tabiatning ekologik ta’sirida sutemizuvchi hayvonlar
va odamda mezoteliy tashqi muhit bilan bog’lanmay qo’yadi va o’z vazifasini o’zgartiradi.
Mezoteliyni tashkil etuvchi hujayralar sut emi-zuvchi hayvonlarda va odamda odatda yassi
tuzilgan bo’lib, gistologik preparatlarda yuqori tomonidan yaxshi ko’rinadi. Hujayralarning
bo’yi past, yuqoridan ko’rinishi yumaloq yoki ovalsimon bo’lishiga qaramay, poligonal shaklda,
ya’ni chetlari notekis, uzun-qisqa o’simtalar hosil kilgan bo’ladi. Ayrim ichki organlar, ya’ni
jigar, tuxumdon ustini qoplab turuvchi mezoteliy hujayralari kubsimon shaklda bo’lishi mumkin.
Mezoteliy hujayralari kumush tuzini singdirish xususiyatiga ega. Shu sababli mazkur bo’yoq
bilan yaxshi bo’yaladi. Binobarin, kumush tuzi bilan bo’yalgan mezoteliy hujayralarining o’zi
va uning chetlari gistologik preparatda yaxshi ko’rinadi va yon atrofdagi hujayralardan aniq
ajralib turadi.
Ko’ndalang kesilgan preparatlarda mezoteliy hujayralari ostida bir yo’nalishda joylashgan
bazal membrana yaxshi ko’rinib turadi. Hujayra, odatda, bitta, lekin ayrim vaqtlarda 2-3 ta
yadroli bo’lishi mumkin. Hujayraning yadro joylashgan joyi balandroq bo’ladi. Mezoteliy
hujayralari elektron mikroskopda ko’ril-ganida hujayraning apikal qismida protoplazmatik
o’simtalar, ya’ni vorsinkalar ko’zga tashlanadi. Vor-sinkalarning soni ichak epiteliysi
vorsinkalarining soniga nisbatan kam, bo’yi ham kalta bo’ladi.
Kiprikli yassi epiteliy (mezoteliy). Bu epiteliy asosan tuban hayvonlar organizmida uchraydi.
Ularda mezoteliy yassi, kubsimon, silindrsimon bo’ladi. Hujayra yuzasini mayda tukchalar-
kiprikchalar qop-lagan bo’lib, ularga kiprikli yassi epiteliy deyiladi Bu epiteliy tuban
hayvonlarda qoplovchi epiteliy vazifasini o’tab, umurtqalilarda bunday xususiyatini yo’qotadi.
Masalan, to’garak og’izlilarda mezoteliy hujayralari silindrsimon bo’lsa, amfibiyalarda yassi
yoki kubsimon bo’ladi. Reptiliya va qushlarda esa mezoteliy hujayralari kiprikchalarni
yo’qotgan bo’ladi va asosan yassi shaklda uchraydi.
Epitelial-muskul yassi epiteliy (mioepiteliy). Bu to’qimaning hujayralari o’ziga xos
morfologik tuzilishga ega. Bu hujayralar sitoplazmasining bazal qismida miofibrillalar
joylashgan bo’lib, ularni epitelial-muskul yassi epiteliysi yoki mioepiteliy deyiladi. Mioepiteliy
tuban hayvonlar-po’kaklilar, kovakichlilar va pardalilar ustini qoplab turadi. Ko’pchilik
umurtqali tuban hayvonlarda ichki bo’sh-liqlar, odatda, qorin va plevra bo’shliqlariga bo’lin-
maydi. Umumiy selom bo’shlig’idan faqat perikard ajralib turadi.
Selom bo’shlig’i bo’lgan umurtqasiz hayvonlarning ikkilamchi bo’shliqlari yuzasini ham
mezoteliy qoplab turadi. Reptiliya va qushlarda ham mezoteliy hujay-ralari kubsimon bo’lib,
kiprikchalari bo’lmaydi.
