Гистология цитология ва эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

Менструация олди даври 
(ѐки секретор) функционал давр деб ҳам 
номланади. Бунда бачадон ҳомила қабул қилишга тайѐрланади
. 
Бу вақтда 
тухумдонда етилган фолликул овуляцияга учрайди ваунинг ўрнида 
прогестерон ишлаб чиқарувчи сариқ тана ҳосил бўлади. Прогестерон 
гормони таъсирида бачадон безлари катталашади, чўзилади, эгри-бугри 
кўринишга эга бўлади ва ҳаттотармоқланиб кетади. Без ҳужайралари 
шишади, секрет чиқара бошлайди. Хусусий пластинка ўсади ва шиллиқпарда 
қалинлиги 5-6 мм га етади (тинч ҳолатда 1-2 мм қалинликка эга). Қон 
томирлар кенгайиб, қон билан тўлади. Шиллиқ пардада гликоген миқдори 

---

ошади, чиқаѐтган шиллиққуюқлашади. Шиллиқпарда стромасининг 
ҳужайраларида гликоген парчалари, ѐғ томчилари пайдо бўлади, уларнинг 
орасида тухумдон ва уруғдоннингинтерстициал ҳужайраларига ўхшаш – 
децидуал ҳужайралардифференциаллашади. 
 
Расм 19.4. Хайз циклини бошқарилиш схемаси. 
Агар уруғланиш бўлса, унда функционал, яъни менструация олди 
даври 6-8 ҳафта давом этади, бу билан йўлдошнинг тараққиѐтига имкон 
беради. Агар уруғланиш содир бўлмаса, менструация олди ўзгаришлари 
ўзининг энг юқори тараққиѐтига - ривожланишига 25-28 кунда эришади. 
Навбатдаги менструация даврида эндометрийнинг функционал қавати тушиб 
кетади. 

---

Менструация даври
эндометрийнинг қон билан таъминланишидаги 
муҳим ўзгаришлари билан бирга рўй беради. Менструация олди даврининг 
охирига келиб, яъни овуляциядан 13-14 кундан сўнг сариқлик тана атрофияга 
учрайди (акс тараққиѐт даврига ўтади) ва қонга прогестерон гормонини 
ажратиш тухтайди, Бу эса спиралсимон артерияларнинг сиқилишига 
(спазмига) олиб келади. Натижада, эндометрийнинг юза қаватига қон келиши 
бирдан кескин камаяди. Шу вақтнинг ўзида эндометриининг базал қавати 
қон билан мўл таъминланиб қолаверади. Эндометрийфункционал қаватининг 
қон билан таъминланишининг бузилиши, уни некротик ўзгаришларга олиб 
келади ва пировардида функционал қават парчаланади. Узоқ спазмдан кейин 
спиралсимон артериялар яна кенгаяди ва эндометрийнинг функционал 
қаватига қон келиши кўпаяди. Бунда қисман қон томирлар ѐрилади, қон 
оқади, бунга эса парчаланган эпителий ва бириктирувчи тўқима ҳужайралари 
аралашиб кетади. Менструал қон ивимайди, нормал менструацияда ўртача 
40-50 мл қон йўқолади. Менструация учкундан беш кунгача давом этади. 
Менструацияга туғруқнинг аналоги ѐки уруғланмаган тухум ҳужайрани 
«туғиш» деб ҳам қараш мумкин. 
Менструация даври бачадон эндометрийсининг функционал қавати 
тушиб кетиши натижасида эндометрийда бачадон безларининг тублари ва 
яланғочланган бириктирувчи тўқима қолади.