Gistologik tuzilishi

Epidermis – epitelial to‘qimalardan tashkil topgan bo‘lib, teri qoplamining tashqi qavati hisoblanadi. Epidermis tashqi qavati shoxlangan, har xil shakldagi hujayralarning zich yotqizilgan to‘plamidan iborat. Uning qalinligi taxminan teri qalinligining 0.5-1 % ni tashkil etadi.

Epitelial to‘qimalardagi chegaralari aniq ifodalangan hujayralar bir yoki ko‘p qavatli epiteliylarni hosil qilish qobiliyatiga ega. Unda qon tomirlari bo‘lmaydi. Hujayralarning oziqlanishi va almashinuv sharoitlarining o‘zgarishi, yuqori qavatlarning shoxlanishiga olib keladi.

Epidermis hayvon hayotida katta fiziologik rol o‘ynaydi. Namlikning bug‘lanishini va quyi qavatlarga bakteriyalar kirishini to‘xtadi, tananing issiqlik berishini bir oz kamaytiradi. Epidermis go‘yo, quyida yotgan qavat- dermaga soch xaltachalari va har xil bezlar, shuningdek dermaga botgan ko‘psonli g‘uddalari bilan kirib o‘sib ketgandek. Dermaning silindrsimon g‘uddalari ham xuddi shunday epidermisga kirib ketganligi tufayli, epidermis derma bilan zich bog‘langan. Dermaning g‘uddalari orqali qon tomirlari epidermis hujayralarini oziqlantiradi. Epidermisga botgan derma g‘uddalarining joylanishi, shakli va kattaligi har xil bo‘lib, teri turiga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun tayyor terida “mereya” deb ataladigan yuza qavatining o‘ziga xos tasviri hosil bo‘ladi.

Epidermis hayvonning turi va terining topografik qismlariga qarab, tuzilishi va qalinligining o‘zgaruvchanligi bilan farqlanadi. Jun qoplami qalin terilarda (quy, echki) epidermis yupqa, juni siyrak terilarda (cho‘chqa) esa ancha qalin. Juni bo‘lmagan teri qismlarida (oyoq yostiqchalari, burun oynachalari) epidermis qalinligi, teri umumiy qalinligining 5 % ni tashkil qiladi.

Odatda epidermisda ikkita qavatga: ichki (nishli yoki malpigiy) va tashqi (shoxlangan yoki tashqi) qavatlarga ajratiladi.

Ichki qavat bevosita dermaga tutashgan bo‘lib, asosan tirik hujayralardan tashkil topgan. Hujayralarning shakli va holatiga qarab uni uch qismga: asosiy (haqiqiy nishli yoki bazal), qiltiqsimon (to‘rli) va donli qavatlarga bo‘lish mumkin.

Asosiy qavatda hosil bo‘lgan har bir hujayra o‘sish va qarish jarayonida, o‘zining silindrsimon shaklini asta –sekin o‘zgartirib, qiltiqsimonga aylanadi, unda donchalar paydo bo‘ladi. So‘ngra ezilgan holatga o‘tib, sekin asta shoxlanadi. Hujayralar ushbu metabolik o‘zgarishlardan har xil tezlik bilan o‘tadilar, shuning uchun har xil qavatlarning hujayralari bir vaqtda hosil bo‘lishi mumkin.

Epidermisning asosiy qavati (haqiqiy nishli) ostida, ko‘p qirrali hujayralar qatoridan tashkil topgan qiltiqsimon qavat joylashgan. Bu hujayralar o‘zaro protoplazmatik ko‘priklar bilan bog‘langan. Ushbu hujayralarda hali shoxlanish belgilari yo‘q, ammo ular bo‘linish qobiliyatiga ega emas.

Qiltiqsimon qavat ostida yanada yupqaroq, ikki – uch qator ko‘p qirrali ezilgan hujayralardan tashkil topgan donli qavat joylashgan. Ushbu qavat hujayralarining protoplazmasida mayda donchalarning hosil bo‘lishi yaqqol namoyon bo‘ladi. Bular shoxli tuzilmalarning (keratogialin) kurtakchasi hisoblanadi. Keyinchalik ulardan va ularning plazmasidan shoxsimon oqsil modda –keratin hosil bo‘ladi. Xuddi shunday o‘zgarishlar dermaning yog‘, ter va boshqa bezlarini tashkil qiluvchi epitelial hujayralarning plazmatik moddasida ham ro‘y beradi, ammo ularda keratinlanish va shoxlanish oxirigacha bormaydi, ushbu jarayonlarning oxirgi mahsuloti yog‘ moddalari hisoblanadi.