Gidrologiya va injener indd

11. KO‘cHKILAR VA BOSHqA TOG‘ YONBAG‘RI 
JARAYONLARI 
Tog‘ yonbag‘ridagi jarayonlar deb, og‘irlik kuchi ta’sirida tog‘ 
yonbag‘ridan  jinslarning  surilishiga  bog‘liq  bo‘lgan  jarayonlarga 
aytiladi.
Eng  ko‘p  tarqalgan  tog‘  yonbag‘ri  jarayonlariga  ko‘chkilar, 
ag‘darmalar, sellar, lavinalar, to‘kilmalar, tosh surilishlari kiradi. 
Bu jarayonlarning ta’siri aniq sharoit va rivojlanish jadalligiga qa-
rab har xil bo‘lishi mumkin. Ayrim hollarda, inshootlarni ishdan 
chiqaruv chi va katta mablag‘ talab qilishga sabab bo‘lib, yo‘llarda 
hara katni to‘xtatib qo‘yadi. Inson halokatiga sabab bo‘lgan hol-
lari ham qayd etilgan. 
Ko‘chkilar  –  eng  ko‘p  tarqalgan  tog‘  yonbag‘ridagi  jarayon-
lardan – og‘irlik kuchi ta’sirida tog‘ yonbag‘rida yoki qiyalikda 
tez yoki sekin harakatlanuvchi massa. 
Ko‘chki  jarayonining  umumiy  mexanizmi  (11.1-rasm)  tashqi 
tomondan quyidagicha ko‘rinadi. Tog‘ yonbag‘ridagi massivning 
bir qismi harakatsiz holda qolgan boshqasiga nisbatan suriladi.
Surilish sharti:
Massivning surilmaydigan qismi
Ayrilish yuzasi
Massivning suriladigan qismi
Yonbag‘ri
F
sur
 > F
ush
,
11.1-rasm. Ko‘chki jarayonining sodda chizmasi.
bu yerda: F
sur
 – suruvchi kuch; F
ush
 – ushlab turuvchi kuch. 
U ikki holatda bo‘lishi mumkin:
● F
ush
= const bo‘lganda F
sur
 
o‘sadi,
● F
sur
= const bo‘lganda F
ush
 
kamayadi.

---

123
Ko‘chki  jarayonlari  uchun  bir  necha  bosqichda  hosil  bo‘lish 
tavsiflidir, bu jarayonning boshida sezilarli surilish bo‘ladi, keyin 
surilish so‘nadi va bir necha vaqt yuz bermaydi, keyin hammasi 
yangi bosqichda qaytariladi. Ko‘chki jarayonlarini hosil qiluvchi 
omillar: nurash, yer osti va usti suvlarining ta’siri; suv oqizuvchi 
va suv havzalaridagi suvning ta’siri (eroziya va abraziya), seysmi-
kaning ta’siri, texnogen faktorlar (kesish, yukni ortiqcha qo‘yish, 
dinamik ta’sir va bosh.).
Jarayonning  kattaligi  jihatidan  ikkita  asosiy  mustahkamlik-
ning shakli mavjud:
1.  Mustahkamlikning umumiy buzilishi.
2.  Mustahkamlikning joylardagi buzilishi.
Mustahkamlikning  umumiy  buzilishida  grunt  massivining 
katta qismi ishtirok etadi. Ko‘chkining qalinligi ko‘plab metr bi-
lan o‘lchanadi (11.2-rasm).
Mustahkamlikning joylardagi buzilishi qatlamning yuza qis-
mida  (11.3-rasm)  gruntning  surilishi  bilan  bog‘liq;  qalinligi  – 
o‘nlab  santimetr.  Mustahkamlikning  joylardagi  buzilishi  tog‘ 
yonbag‘ri va qiyaliklarining yuzasiga ta’sir qiladigan havo-iqlim 
omillariga (nurash) bog‘liq.