|
YERNING ICHKI QISMLARI TO‘G‘RISIDA BA’ZI BIR MIQDORIY
MA’LUMOTLAR (A. Allisan, D. Palmer bo‘yicha, 1984)
Seysmik to‘lqinning tarqalish
tezligi, km/s
Qatlamlar Qalinligi
Ajralish
chuqurligi,
km
Massasi,
%
bo‘ylama to‘lqin
ko‘ndalang
to‘lqin
Hisoblangan
zichligi,
g/sm
3
Qobiq
5—40
O‘zga-
ruvchan
1,5
5,8—7,6
3,2—3,4
2,8
Mantiya
2860
2900
82,3
Moxorovich chizig‘i
7,9—8,2
13,6
4,3—4,6
7,3
3,3—3,4
5,5—5,8
Tashqi
yadro
2200
5120
15,4
Gutenberg chizig‘i
8,1—10,4
—
9,4—10
12
Ichki
yadro
1250
6317
0,8
Tashqi va ishki
yadro chegarasi
11,1
11,3
—
13—13,5
(o‘rtacha)
Yer mantiyasi bo‘ylab seysmik to‘lqinlarning tarqalish tezligini
o‘rganish natijasida bu qobiq ikki katta qismdan iborat, — degan xulosaga
kelingan. Bulardan birinchisi — yuqorigi qismi 900 km atrofida bo‘lib,
tektonik va vulqon harakatlari aynan shu qatlam jinslarining notinch-
lanishi natijasida sodir bo‘ladi.
Planetamiz harorati. Yer yuzida vujudga keladigan hodisa, jarayon-
larning rivojlanishida yerning ustki va ostki qismlaridagi issiqlik
energiyasi katta rol o‘ynaydi. Issiqlik energiyasi asosan ikkita manba —
Quyosh energiyasi va yerning ichki qismlaridagi uran, radiy, toriy, kaliy
kabi elementlardan ajraladigan issiqlik tufayli paydo bo‘ladi. Quyosh
energiyasi ta’siri yer yuzining tuzilishiga, yerning ustki qobig‘ini tashkil
etuvchi mineral jins qatlamlarining issiqlikni yutish va qaytarish xusu-
siyatlariga, o‘simlik dunyosining tarqalishiga, planetamizdagi suv man-
balari — gidrosferaga, havo massasining oqimiga bog‘liq bo‘lib, yer yuzi-
ning turli qismlarida turlichadir. Masalan: dengiz sathidan asta-sekin
4—M.Sh. Shermatov
5 0
pasttekislikka, so‘ngra baland tog‘larga ko‘tarilib borsak, havo harorati-
ning o‘zgarib borishini ko‘ramiz. Agar Toshkentda — dengiz sathidan
479 m balandlikda o‘rtacha yillik harorat 13,5°C bo‘lsa, Chimyonda —
1438 m balandlikda 8,12°C, Angren platosida (yassi tog‘ida) — 2280 m
balandlikda 4,3°C dir. Issiqlikning ikkinchi turi ham yer qobig‘i
qatlamlarini tashkil qiluvchi tog‘ jinslari tarkibi, xossa-xususiyatlari,
yotish holatlariga, gidrogeologik sharoitiga, radioktiv elementlarning tog‘
jinsi tarkibidagi miqdoriga qarab, turlicha bo‘lishi mumkin.
Olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, yer
sathidan pastga qarab haroratning ma’lum darajada o‘zgarib borish
zonalari ajratilgan. Bular: 1. Mavsumiy o‘zgarish zonasi; 2. Doimiy
haroratli zona; 3. Yer yuzasi haroratiga bog‘liq bo‘lmagan zona.
Mavsumiy o‘zgarish zonasi yer sathidan 2—15 m gacha, doimiy haro-
ratli zona 15—35 m gacha va yer yuzasining haroratiga bog‘liq bo‘lma-
gan zonaning chuqurligi planetamizning turli chekkalarida turlichaligi
bilan xarakterlidir. Masalan: Parij observatoriyasi maydonida 23 metr
chuqurlikda 100 yil mobaynida harorat doimo
+11,83°C, Moskvada
1882-yildan buyon 20 m chuqurlikda
+4,2°C (Islomov, Shorahmedov,
1971), Toshkent atrofi hududida 25—30 m chuqurlikda harorat o‘zgar-
maydi (Mavlonov, 1985).
Umuman, doimiy haroratli zonadan boshlab yer qa’riga kirib bor-
gan sari, harorat o‘rtacha har 33 m da 1°C oshib borishi kuzatilgan.
Haroratning bunday oshib borishini geotermik bosqich, deb yuritiladi.
AQSH hududida bu bosqich 33 bilan 45 metr o‘rtasida (ya’ni har
33 va 45 m chuqurlikda harorat 1°C ga oshib borishi), g‘arbiy Yevropada
25 bilan 36 m, Toshkent oldi hududida 25—30 m (Mavlonov, 1985)
orasida o‘zgarishi mumkin. Professor O. K. Langening ma’lumotiga
ko‘ra, Shimoliy Kaspiy bo‘yida parmalangan quduq chuqurlashgan sari
harorat quyidagicha oshib borgan: 500 m chuqurlikda 42,2°, 1000 m da
52,2°, 1500 m da 69,9° 2000 m da 80,5°, 2500 m da 94,4°, 3000 m da
108,3°.
Yer qobig‘ini (litosferani) yana bir qancha tashqi qobiqlar: gidro-
sfera, biosfera, atmosfera o‘rab turgan bo‘lib, ular Yerning ustida va
ichki qismlarida vujudga keladigan hodisa hamda jarayonlar sodir
bo‘lishida muhim ahamiyatga ega.
Gidrosfera. Gidrosfra planetamizdagi suv havzalarini (ko‘llarni,
daryolarni, yer osti suvlarini, dengiz va okeanlarni) birlashtirib turadi.
Bu suv qobig‘ining o‘rtacha qalinligi 3,5—3,7 km bo‘lib, yer yuzining
70,8% ini (361 mln km
2
) tashkil etadi. Gidrosfera o‘zining hozirgi
vaqtdagi tutgan o‘rniga qarab, turli fizik va kimyoviy xossalarga egadir.
Faqat dengiz suvlaridagina 30 dan ortiq kimyoviy elementlar bo‘lib,
ular tuz va boshqa birikmalar holatida uchraydi. Mutaxassislarning hisob-
5 1
lashlaricha, agar dengiz va okeanlar suvi tarkibidagi tuzlar cho‘ktirilsa,
butun okean tubi 60 metr qalinlikdagi tuz qatlami bilan qoplanar ekan.
Biosfera. Olimlarning uzoq vaqt olib borgan tadqiqotlar natijasida
hozirgi vaqtda planetamizda bir milliondan ortiq hayvonot turlari va
500 mingdan ortiq o‘simlik turlari borligi aniqlangan. Hayvonot va
o‘simliklar dunyosining turlari Yerning uzoq geologik tarixiy taraqqiyoti
davomida Yer iqlimining o‘zgarishi bilan bog‘liq holda bo‘lgan. Shu
bilan birga hayvonot va o‘simliklar dunyosi mavjud tog‘ jinslarining
hosil bo‘lishida katta geologik ish bajarishgan. Tog‘ jinslarini paydo
qiluvchi hayvonot dunyosi foraminiferalarni, sapropelitlarni, ko‘mir,
torf hosil qiluvchi o‘simliklarni ko‘rsatish mumkin. Tog‘ jinslarining
tarkibi va xossa-xususiyatlarini o‘zgartirishda ko‘zga ko‘rinmaydigan
3.4-rasm. Yer atmosferasining tuzilishi (F.Yu.Zigeldan, 1988):
1 — dengiz sathi; 2 — troposfera; 3 — tropopauza; 4
Do'stlaringiz bilan baham: |
