Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

KARST VA YORIQ SUVLAR
16.1. KARST YER OSTI SUVLARI
Karst suvlari, asosan, turli yoshdagi ohaktoshlar, dolomit, gips, osh
tuzi, ba’zan gil jinslari qatlamlarida tektonik ko‘tarilishlar, daryo o‘zani-
ning  mutlaq va  nisbiy  balandliklari  o‘zgarishi,  atmosfera  yog‘inining
ta’siri ostida vujudga keladigan karst bo‘shliqlari (g‘orlar, kovaklar, yer
osti kanallari va b.) faoliyati bilan bog‘liq holda paydo bo‘ladi (16.1-
16.1-rasm.  Yer  osti  karst  suvlarining  vujudga  kelish  va  harakat  qilish  sxemasi
(M.E. Altovskiy  bo‘yicha).

---

2 2 7
rasm).  Ana  shu  karst  bo‘shliqlari  bo‘ylab  harakat  qiladigan  yer  osti
suvlarini karst suvlari deb ataladi. Karst suvlarining mavjudligi va o‘zi-
ning  uzunligi  bilan  dunyodagi  eng  mashhur  g‘orlar  guruhiga  AQSH
dagi Mamont (uzunligi 160 km), Selitrali Indiana shtati (uzunligi 107 m,
balandligi 75 m) va Shveysariyadagi Xellox g‘orlarini ko‘rsatish mum-
kin. Shuningdek  karst bo‘shliqlari Avstraliyada,  Rossida, Fransiyada,
Italiyada, Ukrainada, Shimoliy Afrikada, Gretsiyada va b. mamlakat-
larda mavjud. Respublikamizda karst bo‘shliqlari va karst suvlari Xisor
tizmasining Kuxitang tog‘ tarmog‘ida («Qorluq», Turkmaniston chega-
rasida), Boysun tizma tog‘larida (Teshiktosh), Qoratepa tog‘ining g‘ar-
biy qismida (Sovuqbuloq), Samarqand viloyati Urgut tumanining g‘arbiy
qismida (Qirqtog‘), Surxondaryo viloyati Sho‘rob qishlog‘ining janubi-
da (Suvsiztog‘), Toshkent viloyatining Bo‘stonliq tumanida (Xo‘jikent,
Ko‘lota va b.) mavjud. Karst suvlarining yer yuzasiga nisbatan chuqurligi
asosan 150—500 m, ba’zan 800—1000 m ga yetishi ham mumkin. Karst
bo‘shliqlari bo‘ylab oquvchi karst suvlarining oqish chuqurligi, daryo
o‘zani  sathining  mutlaq  yoki  nisbiy  balandligi  tomon  o‘zgaraboradi.
Shuning uchun daryolarning ikki qanoti maydonida turlicha balandlik-
dagi, turlicha kenglikdagi va turlicha sarfga ega bo‘lgan karst buloqlari
kuzatiladi.  Bu  holat  ana  shu  hududda  yuz  bergan  o‘tgan  va  hozirgi
zamon tektonik harakatlarining tezligi bilan bog‘liq holda sodir bo‘ladi.
Yer  osti  suvlari  sarfining  doimiyligi  ko‘p  holatlarda  yer  osti  karst
suvlarining sarfiga bog‘liq. Buloqlar ko‘rinishdagi yer osti suvlarining
sarfi sekundiga 35—40 m
3
 beradi. Shunday buloqlar qatoriga Italiyadagi
Stella va Friuli buloqlarini kiritish mumkin. Karst buloqlaridan chiquvchi
yer osti suvlarining bunday yuqori sarfi ulardan energetik maqsadlari
uchun ishlatish imkoniyatini beradi. Fransiyaning janubidagi «Voklyuz»
va  Jazoir  qator buloqlar  ana  shular  jumlasiga  kiradi. Shu  bilan  birga
tabiatda daryo suvlarining bir qismi ba’zida butun bir daryo oqimi karst
bo‘shliqlari, karst voronkalari orqali yer ostiga singib, yer osti suv oqimini
hosil qilishi ham mumkin. Masalan, Boshqirdiston hududida oquvchi
Yamanelga daryosi ohaktoshlardagi mavjud karst kanallari orqali 40 km
masofa bo‘ylab yer ostida oqadi. Shuningdek, Uraldagi (Rossiya) Kizel,
Kosva daryolari o‘z suv oqimlarini ohaktoshlar tarqalgan hududlarda
sekundiga  0,5  dan  3,4  m
3
  gacha  bo‘lgan  qismini  yer  ostiga  singdirib
yuboradi. Bunday holatlarni mamlakatimizdagi mavjud Pskom, Chotqol
daryolari vodiylarida ham uchratish mumkin.