Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

10.4. GIL VA GILLI JINSLARNING MUSTAHKAMLIK
XUSUSIYATLARI
U yoki bu hududda tarqalgan ma’lum qalinlikdagi, tabiiy namlik,
zichlikdagi gil, jumladan, lyoss va lyossimon jinslar ma’lum qiyalikda
yoki gorizontal holatda yotadi. Bunda jinsga doimiy ravishda ikki kuch:
birinchisi, jins qatlami og‘irligiga teng bo‘lgan og‘irlikda ta’sir qiluvchi
og‘irlik (normal kuch) kuchi, va ikkinchisi, jins qatlamini qiya tomonga
qarab harakatga kelishini hosil qiluvchi suruvchi kuch 
t  ta’sir qiladi. P
kuch o‘z navbatida ishqalanish kuchi f ni vujudga  keltiradi. Bu  kuch
surilishga moyil bo‘lgan jins  qatlamini o‘z  joyida doimiy  mustahkam
turishini ta’minlasa, ikkinchi — suruvchi kuch (
t )ning oshishi surilish
jarayonini keltirib chiqaradi. Suruvchi kuchning oshishini, ya’ni surilish
vujudga kelishini tezlashtiruvchi eng asosiy omillarga jins qatlamining
tabiiy namligi oshishi, tabiiy yotish holatini yo‘llar o‘tkazish, kanallar,
karyerlar qazish jarayonida buzilishi, kuchli zilzilalarning sodir bo‘li-
shi, portlatishlar kirishi mumkin. Shuning uchun gilli jinslar tarqalgan
tog‘ yonbag‘irlari mustahkamligini ta’minlash, u yerda mavjud bo‘lgan
imorat  va  inshootlarni  surilish  hodisasi  ta’siridan  saqlashda  ana  shu
jinslarning  mustahkamlik  xususiyatlarini  o‘rganish,  aniqlash,  kerakli
chora va tadbirlar qo‘llash katta ahamiyatga ega. Ma’lumki, yuqoridagi
ikki  kuchni  (P, 
t )  bir-biriga  nisbatan  ta’siri  o‘zgarganda  eng  avvalo
jinsni tashkil etib turuvchi zarralarning bir-biriga bo‘lgan bog‘lanib tu-
rishi  o‘zgaradi,  ya’ni 
t   kuch  oshishi  bilan  shu  zarralar  orasidagi
bog‘lanish kuchi C kamayadi. Bog‘lanish kuchining kamayishi jins yoki
jins qatlamining ichki ishqalanish koeffitsiyentini (f = tgj) va ichki ish-
qalanish burchagi (
j) kamayishiga olib keladi.

---

1 8 6
Ba’zi mutaxassislarning  fikricha, gil jinslarining  surilishga bo‘lgan
qarshiligini baholashda  surilish burchagi  (
y )  va surilish  koeffitsiyenti
(tg
y )ni birgalikda ishlatilgani ma’quldir. Shuning uchun amaliyotda gil
jinslarining surilishga bo‘lgan qarshiligini baholashda, yaxshisi yuqoridagi
hamma ko‘rsatkichlarni (C, 
y , tgy , j, tgj) aniqlash lozim bo‘ladi.
Gilli  jinslarning  mustahkamligini  baholashda  ularning  yuqorida
ko‘rsatilgan  xususiyatlari  to‘g‘risida  ma’lumotlar  olish uchun  maxsus
«Tog‘ jinslarining surilish qarshiligini» aniqlaydigan asboblar ishlatiladi
(10.9-rasm). Buning  uchun laboratoriyaga  tahlil uchun  olib kelingan
har bir monolitdan maxsus halqalarga 3 tadan namuna qirqib olinadi.
Olingan har bir namuna harakatdagi Respublika standartlari (O‘zRSTlar)
asosida asbob odometriga joylanadi. Birinchi namuna  P
1
 kuch ostida
zichlanadi. Zichlanish jarayoni tugagandan, keyin 
t
1
 suruvchi kuch ta’sir
etdiriladi. Bu  kuch  sekin-asta  bir  necha  bo‘laklarga  bo‘linib  asbobni
suruvchi kuch qo‘ygichi pallasiga surilish jarayoni yuz bergunga qadar
10.9-rasm.  Gilli  tog‘  jinslarining  surilishga  bo‘lgan  qarshiligini  aniqlashda
qo‘llaniladigan  Maslov-Lure  konstruksiyasidagi  asbobning  umumiy  ko‘rinishi.
1