Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

 — shu og‘irliklar ostidagi qoldiq deformatsiya; Dh
2
 —
P
n
... P
3
, P
2
, P
1
 tartibda bosim (yuk) olinib tashlangandan keyingi avvalgi holatiga qaytishga
bo‘lgan  harakat  (jinslarni  yuk  ta’sirida  o‘z  tabiiy  shaklini  o‘zgartirishi  va  yuk  olinib
tashlangandan keyin ma’lum darajada avvalgi shakliga qaytish xususiyati) deformatsiyasi;
Dh
3
—namunani R
3
 bosim ostida namlanishidan keyingi siqiluvchanlik (cho‘kuvchanlik—
prosadka).
asbobni yuk ko‘targichiga P
1
, P
2
, P
3
 MPa og‘irlikdagi, ya’ni namunaga
tushadigan tabiiy bosim og‘irligiga to‘g‘ri keladigan (P
t
) darajadagi yuk
qo‘yiladi. Har bir qo‘yilgan yukdan keyin stabillashish holati kutiladi
va  asbob  indikatorlaridan  hisob  olinib,  laboratoriya  jurnaliga  yozib
boriladi (10.5-jadval). Stabillashish holati deganda asbob indikatoridan
olingan hisob raqami avvalgisidan 0,001 mm dan oshmasligi tushuni-
ladi. Stabillashish holati yuz bergach, tabiiy bosim og‘irligida odometrni
suv quygichi orqali halqadagi namunaga voronka yordamida suv yubo-
rilib, uni namlash jarayoni boshlanadi. Namlanish jarayoni boshlanishi
bilanoq indikatorlardan har 0,5, 1, 2, 5, 10, 20, 30, 60, 120, 180 minut
davomida, so‘ngra sutkasiga 2 marotaba hisob olib boriladi. Navbatda-
gi stabilizatsiya holati kutilib (har 3 soat davomida indikatordan olin-
gan hisob 0,01 mm dan oshmasligi kerak), keyin asbob yuk qo‘ygichiga
tabiiy bosim og‘irligiga qo‘shimcha P
4
, P
5
,
 
P
6
... — P
n
 og‘irligidagi yuk-
lar qo‘ib boriladi. Tabiiy bosim og‘irligiga qo‘shimcha og‘irlikdagi yuklar

---

1 7 9
(bosim)  qiymati  qo‘yilgan  vazifaning  maqsadiga  qarab  0,1,  0,2,  0,3,
0,4, 0,5 MPa va bundan ham oshiq bo‘lishi mumkin. Bunda biz yuqorida
eslatganimizdek, har bir pog‘onadagi yukdan keyin stabilizatsiyalanish
holati  kutilishi  kerak.  Rejadagi  bosim  qo‘yib  bo‘lingach,  asbob  yuk
qo‘ygichidagi yuklar sekin-asta olinib, har bir 0,1 MPa yuk olingandan
keyin  indikatordan  ham  qayta  hisob  olinib  sinovlar  kitobiga  yozib
boriladi. Bunda o‘rganilayotgan jinsni ma’lum og‘irlikdagi kuch ta’si-
ridan xoli etilgandan keyin, avvalgi tabiiy holatiga qay darajada qayti-
shi to‘g‘risida to‘g‘ri fikr yuritish, xulosa chiqarish mumkin (10.6-rasm).
Monolitlarni  ochib,  o‘rganilayotgan  jinsni  parafindan va  parafin-
lash jarayonida qizigan yupqa qatlam (1—2 sm) olib tashlanib, komp-
ression asbob halqalariga tekshirish uchun kerak bo‘lgan namunani olish
jarayonida jinsning tabiiy namligi (W
0
), zichligi (
D
0
, 
d
0
), jinslar zarralar
zichligi (
g
0
), g‘ovakligi (n
0
), g‘ovaklik koeffitsiyenti (E
0
), tabiiy bosim
og‘irligi (P
1
) harakatdagi me’yoriy hujjatlarga asosan aniqlanib borishi
shart. Lozim bo‘lgan taqdirda jinsni ko‘pchuvchanligi, ivivchanligi, kiri-
shuvchanligi, filtratsiya koeffitsiyentini o‘rganish, granulometrik, minero-
logik,  kimyoviy  tarkibilarini  aniqlash  uchun  ham  namunalar  olinib
borilishi mumkin.
Sinov oxirida kompression asbob odometrga o‘rnatilgan jinsli halqalar
tortilib, ularning ichidagi jinslarning tajribadan keyingi zichligi (
D
1
, 
d
1
),
namligi (W
1
), g‘ovakligi (n
1
), g‘ovaklik koeffitsiyenti (E
1
) aniqlanib sinov
natijalarining oxiriga yozib qo‘yiladi (10.5-jadval).
10.5-jadval