Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

TOG‘ JINSLARINING FIZIK-MEXANIK
XUSUSIYATLARI
Tog‘ jinslarining fizik-mexanik xususiyatlari deganda ularning fizik
holati, suvga bo‘lgan munosabati, tabiiy va texnogen omillar ta’sirida
mustahkamlik,  deformatsiyalanish  darajalari  o‘zgarish  qonuniyatlari
tushuniladi.
10.1. TOG‘ JINSLARINING FIZIK XUSUSIYATLARI
Tog‘  jinslarining  fizik  holati  asosan  ularning  namligi,  zichligi,
g‘ovakligi, plastikligi bilan belgilanadi.
Namligi.  Tog‘  jinslarining  namligi  ularning  g‘ovaklarida  mavjud
bo‘lgan  suv  miqdorining  ko‘p-ozligiga  bog‘liq  bo‘lib,  termostatlarda
qizdirish va geofizik usullar yordamida aniqlanadi.

---

1 6 4
Termostatlarda qizdirish usulida namlikni aniqlash uchun 10—15 g
tabiiy namlikdagi tog‘ jinsi namunasi metall yoki shisha stakanchalarga
(bukslarga) solinib, termostatda 100—105° haroratda 5—6 soat mobay-
nida qizdiriladi. So‘ngra qizdirilgan namuna termostatdan olinib, qop-
qoqlari yopilgan holatda kalsiy xlorli eksikatorda sovitiladi va tarozida
tortish yo‘li bilan quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
1
2
3
1
100
q q
q
q
W




,
bu yerda: W — namlik, %;
q
1
 —namuna solingan stakanchaning og‘irligi, g;
q
2
 — stakancha bilan ho‘l tuproqning birgalikdagi og‘irligi, g;
q
3
  —  quritkich  shkafida  quritilib  sovitilgan  namunani  sta-
kancha bilan birgalikdagi og‘irligi, g.
Qoya ona tog‘ jinslarining namligi ko‘p hollarda 5 % dan oshmaydi,
gilli jinslarda  bu qiymat  8—12 va  25—30%, hatto  undan ham  yuqori
bo‘lishi  mumkin.  Gilli  jinslarining  tabiiy  namligini  ko‘p-oz  bo‘lishi
ularning avvalgi tabiiy yotish holatlari saqlanganligi bilan, yer osti suvlari
sathining holati bilan, jins tarkibidagi gil minerallarining turlari va miq-
dori  bilan  bog‘liq.  Amaliyotda  tog‘  jinslarining  hajmiy  namligi  (W
h
)
ham aniqlanadi. Buning uchun jins tabiiy namligini (W
o
) va quriq jins
zichligini (V
sk
) hisobga olingan holda quyidagi formuladan foydalaniladi:
W
h
=W
o
V
sk
.
Zichligi. Tog‘  jinslarining zichligi  deganda, tabiiy  holatdagi 1 sm
3
hajmdagi  jins  massasi  tushuniladi.  Amaliyotda  jinslarning  zichligini
baholash maqsadida uch ko‘rsatkich: jinslarining tabiiy zichligi (
g), skleti
zichligi (
g
sk
), mineral qismi zichligi (
g
m
) aniqlanadi va foydalaniladi.