Gidroenergetik qurilmalar elektr qismi, rele himoyasi va avtomatikasi

   
 
Operativ oʻzgaruvchan tok 
 
 Oʻzgaruvchan 
operativ 
tok 
manbalari 
boʻlib 
tok, 
kuchlanish 
transformatorlari va oʻz ehtiyoj transformatorlari xizmat qiladi. 
Tok  transformatorlari  operativ  zanjirlarni  qisqa  tutashuv  paytida 
ta’minlovchi  eng  mustahkam  manbalardan  hisoblanadi.  Tok  transformatorlarida 
himoyaning ishlash vaqtida quvvat ortadi va operativ zanjirlarin ishonchli energiya 
bilan ta’minlash mumkin. 
Lekin  tok  transformatorlari  shikastlanish  va  nonormal  rejimlarda  yetarli 
quvvatni  ta’minlab  bera  olmaydi.  Chunki  bu  hollarda  himoya  qilinayotgan 
uchastkalarda tokni  oshishi kuzatilmaydi. Shuning uchun tok transformatorlaridan 
neytrali  izolyatsiyalangan  liniyalarda  1  fazali  qisqa  tutashuv  boʻlganda  manba 
sifatida foydalanib boʻlmaydi.    
Kuchlanish transformatorlari va oʻz ehtiyoj transformatorlari qisqa tutashuv 

---

 
148 
vaqtida  operativ  zanjirlarini  ta’minlashga  moʻljallanmaganlar,  chunki  qisqa 
tutashuv  paytida  liniya  kuchlanishi  birdan  pasayib  ketadi  va  ma’lum  bir  hollarda 
nolga teng boʻlib qoladi. 
Yuqorida  aytib  oʻtilganlardan  tashqari  operativ  tok  manbasi  sifatida 
oldindan zaryadlangan kondensatorlarni ishlatish mumkin. 
Kondensator agar  yetarli kattalikdagi  va uzoq  vaqtga  moʻljallangan razryad 
tokiga  ega  boʻlsa,  u  himoyalarni  Shikastlanishining  va  nonormal  holatlarining 
harakter va turiga bog’liq boʻlmagan holda energiya bilan ta’minlashi mumkin. 
Kondensatorni  oldindan  zaryadlanishi  odatda  elektr  liniyada  nonormal 
kuchlanish  boʻlganda  amalga  oshiriladi.  Podstansiyada  kuchlanish  yoʻqolsa 
himoya  zanjirini  va  avtomatlarni  zaryadlangan  kondensator  yordamida  energiya 
bilan ta’minlash mumkin. 
Energiya bilan ta’minlash manbasining quvvati operativ zanjirlar tomonidan, 
ya’ni  oʻchirgichlarning  chulg’amlari  (qoʻshish  va  oʻchirish)  tomonidan  qabul 
qilinayotgan quvvatdan koʻp boʻlishi kerak.  
Tok  va  kuchlanish  transformatorlaridan  foydalanilganda  quvvat  taqchilligi 
yaqqol kuzatiladi va bu koʻp qiyinchilikka olib keladi. chirgichni qoʻshish va uzish 
qisqa vaqt davom etib, bu vaqtda oʻlchov transformatorlari ishlatilishi mumkin. 
Ish  holatida  tok  transformatorlaridan  ta’minlanishni  ikki  xil  usul  va 
chizmasidan foydalaniladi: 
a) operativ zanjirlarni tok transformatorlari tomonidan vositasiz ta’minlash; 
b)  operativ  zanjirlarni  yordamchi  oraliq  tok  transformatorlari  (OTT) 
vositasida ta’minlash. 
Normal holatda (5.29-rasm) oʻchirgichning oʻchirish chulg’ami OʻCh 2 rele 
1  ning  kontakti  bilan  shuntlangan.  Qisqa  tutashuv  paytida  rele  1  ishlaydi,  uning 
kontakti uziladi va tok transformatorining toki OʻCh 2 ga ta’sir etib, uni harakatga 
keltiradi. 
Qisqa tutashuv sodir boʻlganda  rele 1 dan qisqa tutashuv toki - Ir oqadi. Bu 
tokning  ta’sirida  rele  ishlab,  oʻz  kontaktlari  orqali  OTT2  ning  ikkilamchi 
chulg’amini ulaydi. Buning natijasida oʻchirish chulg’ami OʻCh 3 orqali tok oqadi 

---

 
149 
va oʻchirgich oʻchadi. 
Operativ zanjirni ta’minlovchi manba boʻlib OTT 2 xizmat qiladi. 
5.29  -  rasmdan  koʻrinib  turibdiki,  OTT  2  ikkilamchi  chulg’ami  ajralgan 
rejimga ham hisoblanadi. 
 
 
 
5.29-rasm.Akkumulyator batareyalarining ulanish sxemalari 
 
5.30-rasmda  kuchlanish  yoki  oʻz  ehtiyoji  transformatorlarining  ulanish 
chizmasi berilgan. 

---

 
150 
   
 
 
5.30 – rasm. Operativ zanjirlarni kuchlanish TV va oʻz ehtiyojini transformatorlari 
orqali ta’minlash sxemasi. a) - himoyaning operativ zanjirini ta’minlashga xizmat 
qiladi. b) - boshqarish va qoʻshish zanjirlarini ta’minlashga xizmat qiladi.