Gidroenergetik qurilmalar elektr qismi, rele himoyasi va avtomatikasi

 
Moyli bakli uzgichlar 
 
Moyli  bakli  uzgichlardagi  moy  yoyni 
soʻndirish  va  tok  oʻtkazuvchi  qismlarni  izolyatsi-
yalash uchun xizmat qiladi. 
10 kV gacha boʻlgan kuchlanishlarda (35 kV 
gacha  boʻlgan  ayrim  uzgichlarning  turlarida) 
Uzgich  bitta  bakka  ega  boʻlib,  unda  uchala 
fazaning  hamma  kontaktlari  boʻladi,  kuchlanish 
katta boʻlganda har qaysi faza uchun oʻzining baki 
boʻladi. 
4.1-rasmda  yoyni  soʻndirish  uchun  maxsus 
qurilmaga  ega  boʻlmagan  bakli  uzgich  sxemasi 
koʻrsatilgan.  uzgichning  poʻlat  baki  1  boltlar 
yordamida 
quyma 
choʻyan 
qopqoq 
3 
ga 
mahkamlab  osib  qoʻyilgan.  Qopqoq  orqali  oltita 
chinni  izolyator  4  oʻtgan  boʻlib,  ularning  tok  oʻtkazuvchi  sterjenlarining  uchiga 
qoʻzg’almas  kontaktlar  7  mahkamlangan.  Qoʻzg’aluvchan  kontaktlar  8  kontakt 
koʻprik  yoki  traversada  turadi.  Ularga  harakat  uzgich  qopqog’i  ostiga  joylashgan 
yuritma  mexanizmidan  izolyatsiyalangan  tortqi  yordamida  beriladi.  Ulanganda 
traversi  koʻtarilgan  boʻladi  va  kontakt  koʻprik  qoʻzg’almas  kontaktlar  orasidagi 
zanjirni  tutashtiradi.  Bunda  uzuvchi  prujina  5  siqilgan  boʻladi.  Uzgich  ulangan 
holatda  yuritmaning  ilmog’i  yordamida  ushlab  turilib,  u  val  6  bilan  bog’langan 
boʻladi 
Avtomatik  ravishda  yoki  qoʻlda  uzganda  ilmoq  boʻshaydi  va  prujina 
ta’sirida traversa pastga tez tushadi (harakat tezligi 1,5-2,7 m/s ga  yetadi). Bunda 
4.1-rasm. 
Moyli-bakli 
uzgichning 
kesimi: 1-po‘lat bak; 2-moy;  
3-qopqoq; 4-o‘tuvchi prujina;  
5-  uzuvchi  prujina;  6-o‘chirgich  vali; 
7-qo‘zg‘almas kontakt;  
8-qo‘zg‘aluvchi  kontaktlar  (traversa); 
9-bak devorlarining izolyasiyasi 

---

 
74 
uzgichning  har  bir  qutbidagi  ikkala  nuqtada  zanjir  uziladi.  Hosil  boʻlgan  yoylar 
moy  2  ni  parchalab,  uni  bug’lantiradi,  70%  gacha  vodorodi  boʻlgan  gaz-bug’li 
pufak  hosil  boʻladi.  Pufak  ichidagi  bosim  0,5-1  MPa  ga  yetadi,  bu  gazlarning 
ionsizlash  qobiliyatini  oshiradi.  Yoy  0,08-0,1  s  vaqt  oʻtgach  soʻnadi.  Bakning 
devorlarida muhofazalovchi izolyatsion qoplamlar 9 bor. 
4.1-rasmda  koʻrsatilganidek,  uzgichning  bakiga  moy  toʻla  quyilmay,  balki 
qopqoq  tagida  havo  yostig’i  qoldiriladi.  Bu  yoyni  soʻndirish  jarayonida  hosil 
boʻladigan,  yuqori  bosimdan  kelib  chiqadigan  uzgich  qopqog’iga  beriladigan 
kuchli zarbiy kamaytirish uchun kerak. 
 
        
 
                           a)  
 
 
 
 
 
b) 
4.2- rasm. Zamonaviy moyli bakli uzgichlarning tashqi kurinishi: a)- uchala faza bitta 
bakda joylashgan; b)- fazalar alohida baklarda joylashgan 
 
Agar  moy  sathi  keragidan  ancha  past  boʻlsa,  u  holda  gazlar  qopqoq  tagiga 
kuchli  qizigan  holda  keladi;  bu  vodorod  bilan  havo  aralashmasining  portlashiga 
olib keladi. 
Koʻrib  chiqilgan  uzgichda  yoyni  soʻndirish  uchun  maxsus  qurilma 
boʻlmaganligi  uchun,  uning  uzish  qobiliyati  yuqori  emas.  Bu  konstruksiyadagi 
uzgichlar  6-10  kV  li  (BМБ-10,  ВМЕ-6,  ВМЕ-10,  ВС-10)  qurilmalarda 
qoʻllaniladi,  biroq  hozirgi  paytda  ular  kam  moyli  uzgichlar  tomonidan  siqib 

---

 
75 
chiqarilmoqda. 35 kV va undan  yuqori kuchlanishli tashqi qurilmalar  uchun bakli 
moyli  uzgichlar  konstruksiyasining  soddaligi  sababli  hozirgi  paytda  ham  yetarli 
darajada  keng  qoʻllanilmoqda.  Koʻrib  chiqilgan  oddiy  uzgichlarga  nisbatan  ular 
maxsus qurilmalar oʻchirish kameralariga ega. 
Ishlash prinsipi boʻyicha yoy soʻndiruvchi qurilmalarni uch guruhga boʻlish 
mumkin: 
avtopuflagichli
,  bularda  yoy  zonasida  gazning  katta  tezlikda  harakatlanishi 
va yuqori bosim hosil boʻlishiga yoyda ajraladigan energiya sabab boʻladi; 
moyni  majburiy  puflash  yoʻli  bilan
—  bularda  ajrash  joyiga  moy  maxsus 
gidravlik mexanizmlar yordamida yuboriladi; 
magnit  yordamida  moyda  soʻndirish
,  bularda  yoy  magnit  maydon  ta’sirida 
tor kanal va tirqishlarga yoʻnaltiriladi. 
Avtopuflagichli  yoy  soʻndiruvchi  qurilmalar  eng  samarali  va  oddiy  hisob-
lanadi. Shuni aytib oʻtish kerakki, avtopuflash qurilmasi yoydagi tok qancha katta 
boʻlsa,  shuncha  samaraliroq  ishlaydi.  Kichik  toklarni  uzishda  gazlarning  bosimi 
uncha  katta  boʻlmasligi  mumkin,  shu  sababli  puflash  yetarli  boʻlmay,  yoyni 
soʻndirish  choʻziladi.  Shunga  koʻra  avtopuflashli  ba’zi  soʻndiruvchi  qurilmalar 
kichik  toklarning  soʻnishini  ta’minlaydigan  qoʻshimcha  moyni  majburiy  puflash 
bilan toʻldirilgan. 
Qattiq  kameralar  koʻrinishidagi  yoy  sundiruvchi  qurilmalar,  odatda,  yuqori 
kuchlanish  kirishining  tok  oʻtkazuvchi  sterjenining  pastki  uchiga  mahkamlanadi. 
Ayrim  uzgichlarda  yoy  soʻndiruvchi  kamera  shtanganing  pastki  qismiga 
mahkamlanadi.  Kamerada  uzgichning  nominal  kuchlanishiga  qarab  bir  yoki  bir 
nechta  uzilishlar  boʻlishi  mumkin.  Kuchlanish  qancha  yuqori  boʻlsa,  uzilish 
shuncha  koʻp  talab  etiladi.  Asosiy  uzilishlar  orasidagi  kuchlanishni  bir  xil 
taqsimlash  uchun  ularga  parallel  shuntlovchi  qarshiliklar  ulanadi.  Asosiy 
uzilishlarda  yoy  soʻngandan  soʻng,  shuntlovchi  qarshiliklardan  oʻtayotgan  tok, 
odatda, kameradan tashqarida yordamchi uzilishda soʻndiriladi. 

---

 
76 
 
4.3-rasm. Kam moyli uzgichlarning konstruktiv sxemalari:a) – ВМГ-10 tipdagi kam 
moyli uzgichning konstruktiv sxemasi; b) – BMП tipdagi kam moyli osma uzgichninng konst-
ruktiv sxemasi; v) – metal bak ichida yoy sundiruvchi kontaktlarning joylashishi; g) – ikkita yoy 
sundiruvchi kamerali; d) – korpusi chini konstruksiyali; 1 – qoʻzg’aluvchan kontak; 2 – yoy 
sundiruvchi kamera; 3 – qoʻzg’almas kontakt; 4 – ishchi kontaktlar 
 
Yoy  soʻndiruvchi  qurilmalarda  izolyatsiyalovchi  plastinkalar  va  chiqish 
teshiklari  yordamida  ish  kanallari  hosil  qilinib,  ular  orqali  moy  va  gazlar 
harakatlanadi  (puflash).  Kanallarning  joylashuviga  qarab  kameralar  koʻndalang, 
boʻylama va qarama-qarshi koʻndalang puflovchi kameralarga boʻlinadi. 
Bakli  uzgichlarda  qizdiruvchi  qurilma  ham  koʻzda  tutilgan  boʻlib,  u  havo 
haroratlari  past  boʻlganda  (-15°C  va  undan  past)  ulanadi.  Moyning  qovushoqligi 
ortganda uzgichning qoʻzg’aluvchan qismlarining surilish tezligini kamaytirmaslik 
maqsadida shunday qilinadi. 
Bakli  uzgichlarning  asosiy  kamchiligi,  moy  hajmining  katta  boʻlishidir. 
Bakli 
uzgichlarning 
ulash 
vaqtini 
kamaytirish 
uchun 
pnevmatik 
va 
pnevmogidravlik yuritmalar qoʻllaniladi. 
 

---

 
77