Gidroekologiya

 
 
 
 
 
V.5. DARYOLARNING IXTIOFAUNASI 
 
Doimiy chuchuk suvli daryolarda ayrim minogalar, osetr (ship, sterlyad va lopatkonoslar) 
ferel lenok xarius umbra karplar oddiy laqqa naim sudak bersh okun kabilar keng uchraydi.  
Ayrim baliqlar dengizlarda yashab tuxum tashlash uchun daryolarga chiqadi. Bunday guruh 
baliqlarga neva mnogi kaspiy va yapon minoglari beluga rus nemis va saxalin osetrlari sevryuga 
qoradengiz ustiqora va Volga seldlari kirsa biroz sho’rlagan daryolar ayniqsa ularning etak 
qismlarida sazan lesh jerex sudak vobla kabilar uchraydi.  
O’rta Osiyoning yuqori tog’ va tog’ mintaqalaridagi daryolarda farel marinka tog’ laqqasi 
goles usach xramulya kabilar keng tarqalgan. Prof G’.K.Kamilov O’rta Osiyoni ko’pchilik 
daryolarida uchraydigan va ular uchun umumiy baliqlarga quyidagilarni keltiradi ya’ni oq amur 
O’rta Osiyo  peskari Samarqand xromulyasi O’rta Osiyo  usachi oddiy marinka sharq bistryankasi 
ostroluchka sazan oddiy tolstobolik olachipor tolstolobik Tibet golesi gambuziya va boshqa baliqlar 
qayd qilinadi. Olimning ma’lumotiga ko’ra Sirdaryoda 58,  Zarafshonda 38,  Sanzorda 7, 
Qashqadaryoda 36,  Amudaryoda 45,  Surxandaryoda 32 ta baliq turlari aniqlangan. Sirdaryo 
havzasida jami 83 ta baliq turi va tur vakillari bo’lsa Surxon va Amudaryo havzasida 55 baliq turi 
keltirilgan.  
Yuqorida qayd qilganimizdek Amudaryo vodiysi uchun baliqlarning 45 ta turi ma’lum 
shulardan 5 turi daryoni tog’li hududlariga xos bo’lib ularga amudaryo foreli oddiy marenka Tibet 
golise va O’rta Osiyo laqqasi kiradi. Shuni aytish kerakki, bu turlarning hamamsi tog’ daryolarida 
bir vaqtda uchramaydi. Mintaqalar bo’yicha daryo suvini oqib o’tishi unda haroratni o’zgarishi 
bilan baliq turlarini uchrashi ham o’zgaradi masalan kofirnigon daryosining tog’li qismida 
amudaryo foreli oddiy marinka Tibet golesi va O’rta Osiyo laqqasi uchrasa shu daryoni Dushanbe 
atrofida forel va O’rta Osiyo laqqasi juda kam bo’lib, Tibet golesi mutloq uchramaydi. Daryoda esa 
faqat marinka hokimlik qiladi.  
Tog’ daryolarining yuqori qismida forel goles marinka ekologik yaxshi moslashganlar tog’ 
daryosini sovuq suvlari va suv tubidagi toshlar orasiga O’rta Osiyo  laqqasi ham yaxshi 
moslashganlar. Ular amudaryoni o’rta va etak qismida uchramaydi.  
Issiqko’l hvzasiga oid Chu daryosida 25 ta baliq turi aniqlangan daryoni tog’li qismida 
tangachali osman marinka va Tibet golesi daryoni pastki qismida esa peskar shipovka laqqa baliqlar 
uchraydi. Tog’ mintaqasiga xos baliqlar daryoni etak qismida kuzatilmaydi.  
Sirdaryoni etak qismida ham forel balig’i  uchramaydi.  Chunki u baliq sovuq va toza 
suvlarga xosdir. Sirdaryoda sovuq suvlarga moslashgan golyan va toshosti baliqlari aniqlangan. 
Norin daryosi uchun oddiy  marinka osman baliqlarini 2 turi Tibet golesi va O’rta Osiyo  laqqasi 

---

 
56 
keltirilgan. Bu baliqlar tog’li mintaqaga xos bo’lib bir vaqtda daryoning hamma qismida 
uchramaydi. Norin daryosining turli shahobchalarida ham balqilar ko’p uchraydi ularga Tibet golesi 
va tangachali osmanni misol qilib keltirish mumkin. Norin daryosi tog’li zanasidan chiqqan 
joylarda kushakevich golesi marinka laqqa peskar va buxoro golesi ko’pdir.  
Baliqlarga xos xislatlardan biri ular urug’ qo’ygan davrida daryoni boshlanishiga qarab 
harakat qiladilar. Suvning yuza qatlamida juda katta sonli galalar hosil qilib suzadilar. Daryoni 
ma’lum tuxum tashlash joyiga yetgunga qadar baliqlar daryodagi o’nlab-yuzlab masofani bosib 
o’tish davomida jua katta kuch energiya sarflaydilar sababi tuxum tashlash migratsiyasi vaqtida 
baliqlar  mutlaqo oziqlanmaydilar va shu sababli ular oriqlab kuchsizlanib qoladilar. Masalan, 
“Kusto suv osti komandasi” kinofilmini eslang.  
 Baliqlar daryo suvining turli tezlikda oqishini va oqim qarshiligini bosib o’tadilar. Baliqlar 
suv oqimiga suvning loyqaligiga ham moslashganlar. Ular urug’larini toshlar hattoki mollyuskalar 
chanoqlarining ichiga ham qo’yib naslni saqlab qolishning ehtiyot chorasini ko’radilar.  
Baliqlarni daryo suviga morfologik moslanishlariga torpedasimon formalari xos bo’lib 
ularni tog’ daryolarining tez oqishini o’ta oladigan kuchli tanasi bo’lishidir. Ba’zi baliqlarni 
masalan qorin tomonidagi suzg’ichini o’zgargan formasi orqali loyga birikish qobilyatiga ega.  
Daryo baliqlarini og’iz organlari oqar suv sharoitidagi oziqani tutib olishga moslashganlar. 
Undan tashqari, tog’ daryolarida uchraydigan baliqlarning pastki lablarida maxsusu mag’uzlari 
bo’lib ular toshlar ustidagi suvo’tlar to’plamlarini qirib yutishga moslashgan. Osetrlarni og’izlari 
boshni pastki tomonidan bo’lib qum va toshli daryo tubidan ozuqa to’plash imkoniyatini beradi. 
Plankton bilan oziqlanadigan baliqlarda yupqa jabra ustunchalar bo’lib ular suv bilan o’tadigan 
mayday plankton organizmlarni suzib ichak oshqozonga o’tkazadilar.  
Daryolarda uchraydigan baliqlar oqmas suv baliqlariga qaraganda ko’p miqdorda kislorod 
o’zlashtaradilar. Ulardan tashqari loyqa suvli daryolarda uchraydigan baliqlarni ko’zlari kichik 
bo’ladi. ko’z ko’plab shilimshiq ajratib loyqalarni ko’zga kirishdan saqlaydi. Amudaryoni loyqa 
suviga moslashgan lopatonos faqat shu daryodagina uchraydi ko’larda bo’lmaydi.  
Baliqlar daryoning turli gidrosenozlarni hosil bo’lishida  plankton 
→  bentos  →  plankton 
organizmlarni aralashuvida larni taqsimlanishida va taqalishida ahamiyatli tirik omil hiosblanadi. 
Undan tashqari baliqlar suv havzalaridan olinadigan birdan-bir oziq-ovqat manbai hisoblanadi. 
Masalan O’zbekiston hududidagi daryolardan 1981-yili  174,4 t.,  1989-yili 920  t,  1991-yili esa 
hammasi bo’lib 26,4 t. baliq tutilgan.