Geomexanika fanining asosiy tushunchalari

- тектоник кучлар оқибатида юқори табиий stress майдони;

- stress концентрациясининг мавжудлиги тўхтатилган камчиликлар яқинида;

-потенсиал сиқилиш енергиясини тўплай оладиган ва мўрт синишга мойил юқори модулли жинсларнинг мавжудлиги.

ТЕХНОЛОГИК САБАБЛАР, ЯЪНИ КОН ИШЛАРИ НАТИЖАСИДА КЕЛИБ ЧИҚАДИГАН, ЎЗ ИЧИГА:

- асосий кучланишларнинг катталиги ва йўналиши одатда туташ тог ъ оралиғидаги кон операциялари таъсири зонасидан ташқаридаги қийматларга нисбатан ўзгарадиган кон операцияларининг таъсир зоналарини шакллантириш;

- қўшимча stress консентраторлари бўлган очиқ даволаш жойлари (даволаш камералари, турли мақсадларда ишлаш) ни шакллантириш;

- бир неча текисликлар билан контурланган бутуннинг marginal қисмларини шакллантириш;

- тозалаш операциялари таъсирида тог ъ жинсларини юзага кўчириш жараёнида вақтни кечиктириш.

Шундан келиб чиқиб, фойдали қазилма конларининг ер ости қазилмаларини лойиҳалашдан олдин, қазиб олиш операциялари чуқурлигидан қатъий назар, тог ъ жинслари ва рудаларнинг тог ъ жинслари таъсирига мойиллигини аниқлаш бўйича иш натижаларига ега бўлиш – дастлабки маълумотлар сифатида мутлақо зарур.

Бундай хавфлар мавжуд бўлганда кон ишларини лойиҳалаш ва ўтказиш ушбу омилларни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Бу, шунингдек, норматив ҳужжатлар томонидан талаб қилинади: "тог ъ - кон ва қаттиқ фойдали қазилмаларни қайта ишлаш учун хавфсизлик қоидалари", саноат хавфсизлиги соҳасида Federal нормалар ва қоидалар параграф 63 саноат хавфсизлиги соҳасида federal нормалари ва қоидалари "кон таъсир мойил ва хавфли конларида кон операцияларини хавфсиз ўтказиш тўғрисидаги Низом".

Бундан ташқари, саноат хавфсизлиги соҳасидаги Federal norma ва Қоидаларнинг 5-бандида " тог ъ - кон ишларини хавфсиз ўтказиш тўғрисидаги Низом
тог ъ таъсирига мойил ва хавфли конлар "деб кўрсатилган" кон топшириғи бўйича хулоса, тог ъ таъсирига мойил жинслар қатори даладаги тог ъ таъсири муаммоси бўйича ишларни бажарувчи ихтисослашган ташкилот томонидан берилади."

Тог ъ босимининг динамик кўринишларига оид тадқиқотлар натижасида тог ъ таъсирларининг кўп қисми тектоник бузилишлар билан чегараланиши аниқланган. Бу бутунлай мантиқий емас, тектоник бузилишлар қатор келиб чиқадиган валентлик дам олиш мумкин фақат заиф жой вакили бери. Тектоник бузилишлар паст куч хусусиятлари билан бир ёмон material билан тўлган бўлса, кейин енгиллик пломба деформациялари хусусиятлари имкон қадар, аста-секин содир бўлади, ва пломба юқори куч хусусиятларга ега бўлса, лекин атрофидаги қатор анча паст, кейин stress бузилиши томон динамик намоён шаклида роҳат.

Барча бу ер ости кон операцияларини лойиҳалаштириш олдин ҳисобга олиниши керак.

Mining аслида бир тектоник бузилиши бир хил тарзда ишлайди, ва бу безовталик пломба қандай жуда муҳим аҳамиятга ега. Яъни ишлаб чиқариш палласи барқарор бўладими.

Бу таъкидлади давлат қатор ҳар қандай контур учун, кучланишлар тақсимлаш қуйидагича содир таъкидлаш лозим: тўғридан-тўғри контур да туфайли контур томон тушириш учун кучланишлар бузилмаган қатор кучланишлар қадриятларидан паст қадриятларга ега бўлган деб аталмиш чиқариш зонаси, бор. Бундан ташқари, мос ёзувлар босим зонаси бор, қаерда туфайли ишлаб чиқариш ва чиқариш зонасидан stress қайта тақсимланиши учун, stress қийматлари бутун қатор stress қийматлари нисбатан юқори бўлади. Бу бокираликни қатор ўз қадриятларига тенг кучланиш қийматлари билан бир ҳудуд томонидан таъқиб қилинади. Шунинг учун чиқариш зонаси қанчалик кичик бўлса, малумот босим зонаси ишлаб чиқариш контурига шунчалик яқин бўлади. Яъни максимал кучланишлар ишлаб чиқариш палласига чиқади. Бу лойиҳалаштириш пайтида йўл қўймаслик лозим нима.

Тушириш зонасини фақат ишлаб чиқариш контуридаги деформацияларнинг ривожланиши учун шароит яратиб бериш йўли билан ошириш мумкин, яъни бузилишни тектоник бузилишда тўлдирувчининг малллигини ошириш йўли билан ривожланишга ўхшатиш деб ҳисобласак бўлади.

Бу ерда дизайнер Сcйлла ва Чарйбдис ўртасида ўтиши керак. Бир томондан, у иш учун зарур бўлган ишлар бўлимини сақлаб қолиши, иккинчи томондан, деформацияланиш қобилияти жиҳатидан ишлов бериш контурини безарар қилиши керак.

Тоштагол конида бундай ечимларни синов ва хато йўли билан топиш тажрибаси қизиқарлидир. Бир нечта иш жойлари йўқ қилинганидан сўнг, монолит аниқ қўллаб-қувватлаш учун йўналиш олинди ва бу қарор ёрдам бермади: қўллаб-қувватлаш янада катта динамика билан йўқ қилинди. Темир-бетон суппортидан фойдаланиш ҳам самарасиз бўлиб чиқди, support қулашда давом етди.

Кейин улар биргаликда қўллаб-қувватлашга ҳаракат қилишди: монолит бетон қўллаб-қувватлаш махсус профилдан (СВП 27) учта боғланган камарлардан тайёрланган вақтинчалик қўллаб-қувватланди. Лекин ҳатто бу иншоот қулаб тушган ва уни тиклаш бетон ва металл арчалар билан аралаштирилган юкларни олиб ташлаш кераклиги билан мураккаблашган. Сўнгра қалъага ўрнатилган ёғоч тўсинлардан ясалган малла елементли монолит бетондан ясалган support қурилиши ва ишкомлар арчасининг товони танланди. Лекин бир 100 мм қалин ёғоч нур юмшоқ елементлар операция давомида деярли splinters айланди,ва занжир охир-оқибат қулаб.

Юқоридаги барча вариантларни синаб кўрган мутахассислар тог ъ босимини чеклаш фойдасиз деган хулосага келишди ва бу шароитда қўллаб-қувватлаш юк кўтариш емас, балки қўллаб – қувватлаш керак-ишларнинг зарур қисмини сақлаб қолиш учун. Монолит бетондан ясалган рамка билан тубдан янги тузилма ишлаб чиқилди. Ишлаб чиқариш контурининг мумкин бўлган деформациялари миқдори учун белгиланган жой кўпикли материаллар - кўпикли бетон пломба, кўпикли бетон блоклар, ёғоч қафас ва бошқалар билан тўлдирилган. Кейинги операция бундай қўллаб-қувватлаш дизайн ишлаши мумкин, деб кўрсатди.

Ишчи қўллаб-қувватлаш параметрларини ва дизайнини тўғри аниқлаш учун дизайнер таъсир зонасидан ташқарида ва прогноз қилинган сайтда тозалаш ишларининг таъсири зонасида қатор stress-штамми ҳолатининг объектив хусусиятларини билиши керак:

- вертикал ва горизонтал кучланишлар қийматлари,

- stress консентрацияси коеффициенти,

- асосий кучланишлар ҳаракат векторининг йўналиши,

- тог жинсларининг ишланиш контуридаги еластик ва тўлиқ нисбий деформациялари.

Бу кўрсаткичлар Зарбдор массивларда кон ишларини лойиҳалаш учун дастлабки маълумотлар бўлиб, уларнинг муҳандислик-геологик сўровлар натижаларида ифодаланиши меъёрий ҳужжатлар билан белгиланади (СП 91.13330.2012 "ер ости фойдали қазилмалари"нинг 5.2-банди).

Дастаклар параметрларини сп 91.13330.2012 да белгиланган методика бўйича лойиҳалаш ва ҳисоблашда кўпинча тог ъ жинслари массасининг ҳақиқий стрессли ҳолати ўртача ҳисобланган ҳолатидан фарқини ҳисобга олувчи коеффициентга еътибор бермайдилар. Бу бирига тенг деб тахмин қилинади, лекин бу амалда қатор stress концентрацияси коеффициенти ҳисобланади, ва у ҳам қўллаб-қувватлаш ҳолда унинг ишга бутун даври учун иш ўринлари кўндаланг бўлимда контур бўйича ўринбосар қадриятларни белгилайди ким у, шунингдек, бошқа ишланмаларни таъсир коеффициенти сифатида, бу ҳам норматив талаблар акс етади (илова Е СП 91.13330). Бу қўллаб-қувватлаш параметрлари нотўғри танлаш олиб келади ва охир-оқибат фавқулодда сабаб бўлиши мумкин. Шунинг учун бу ҳисоб-китобга жуда масъулият билан ёндашиш керак.

Асосий stress вектор йўналиши дизайнер саноат хавфсизлиги соҳасида federal norma ва қоидалар "кон таъсир мойил ва хавфли соҳаларда хавфсиз кон операциялари бўйича қоидаларга"банд 36 норматив талабларига мувофиқ таъсир-мойил қатор ишларни хавфсиз йўналишини танлаш имконини беради.

Ишловларни асосий кучланишлар ҳаракати бўйлаб ёнбошлаб жойлаштириш мумкин емас.
хулоса
Маълумки, тог ъ жинслари массаси бўлимларининг таъсир хавфлилиги прогнози минтақавий ва маҳаллий турларга бўлинади. Ҳудудий прогноз маълумотлари лойиҳалаш, режалаштириш, кон ишлари босқичида ҳисобга олиниши ва шахта ишларида маҳаллий усуллар билан кўрсатилиши лозим. Прогнозлаш усуллари учун талаблар маълум ва саноат хавфсизлиги соҳасидаги Federal нормалар ва қоидалар ИИИ ва илова № 10 "кон таъсир мойил ва хавфли соҳаларда хавфсиз кон операциялари тўғрисидаги Низом"да белгиланган.

Охирги пайтларда қаторнинг урғули ҳолати вақтидаги ўзгаришлар хусусиятини у ёки бу даражада ҳукм қилиш имконини берувчи, унда ҳаракат қилувчи юкламаларни амалда аниқлаш мақсадида кўплаб қурилма ва техникалар ишлаб чиқилди.

Минтақавий прогнозлаш усули сифатида сейсмик стансияга асосланган сейсмологик усул енг кўп тарқалган. Асосий локал усул-ядро дискинг усули бўлиб, у урғули жинсларда бурғиланганда ядронинг дискларга бўлинишига асосланган. Бундан ташқари, бугунги кунда бир қатор бошқа, оддийроқ маҳаллий прогнозлаш усуллари қўлланилмоқда: електрометрик, дипол електромагнит профилактикаси, сейсмоакустик, МҲД (кўп гидравлик датчик), чуқур маълумот нуқталари, қисман ва тўлиқ тушириш (Hasta усули), штамм ўлчагич, ИЕМИ (импулсли електромагнит нурланиш) ва бошқалар.

Ҳозирги вақтда массивдаги кучланишларни аниқлаш ва назорат қилишнинг автоматлаштирилган стансиялари назорат қудуқларидаги тош деформацияларини ўлчашга ёки ёрилиш вақтида содир бўладиган сейсмоакустик тўлқинларни қайд қилишга асосланган. Бундай стансиялар ёрдамида вақт ўтиши билан тог ъ жинсларида стресснинг ўзгариши аниқланади.
Шундай қилиб, ҳозирда дизайнер қўлида кон таъсир мойил ва хавфли конларини ривожлантириш учун бутунлай хавфсиз ва самарали технология лойиҳалаштириш имконини беради воситалари, бир қатор бор. Бу тўғри, бу воситаларни ишлатиш учун қандай ўрганиш ва тог ъ - кон таъсир олдини олиш вазифаси бир ноёб усули ёрдамида камайтириш мумкин емас, деб тушуниш фақат зарур, лекин тайёрлаш ва кон кон конларини лойиҳалаштириш босқичларида олинган чора-тадбирлар мажмуини фойдаланиб ҳал қилиниши керак.

Юқоридагилардан келиб чиқиб, қуйидагиларни амалга ошириш лозим: тог ъ таъсирларини прогноз қилиш ва олдини олиш бўйича ишларни лойиҳалаштиришда тежамкорлик қўпол хатодир. Амалиёт шуни кўрсатадики, у нафақат муҳим операцион харажатлар ва ишлаб чиқариш интенсивлигининг пасайишига, балки инсон ҳалокатига ҳам олиб келади ва бунинг учун ҳеч қандай асос йўқ ва ҳеч қандай асос йўқ.