Геология ва геоинформацион тизимлар факультети Геология кафедраси

2.2. Гидрогеологик хусусиятлари

Гидрогеологик нуқтаи назардан қаралаётган ҳудуд Бешкент-Қашқадарё гидрогеологик вилояти (Бухоро-Қарши артезан ҳавзаси) ва қисман Ҳисор артезан ҳавзасини эгаллайди.

Бешкент ботиқлиги ва Жануби-Ғарбий Ҳисор тизмасининг сув босими тизими юра, бўр ва сенозой чўкинди қисмларида аниқланган кўплаб сувли қатламларни ўз ичига олади, бу ерда герцин подвалининг шаклланиши улар учун сувга чидамли тўсиқ бўлиб хизмат қилади. Юра ва бўр чўкиндиларининг сувли қатламлари икки хил сув ўтказмас қатламлар билан ажралиб туради: туз -ангидрит (неоком -юқори юра даври J₃ tit, K₁ne ) ва гилли (қуйи албиан - К₁аl, қуйи турон - К₁t). Кўриб чиқилаётган сувли қатламлар, юқорида тавсифланган сувли қатламлар борлиги сабабли, тижорат номенклатурасига кўра, юра ва бўр (неоком-аптиан), сеноман-албиан, сенон-палеотсенли сувли мажмуаларга бирлаштирилган қуйидаги сувли қатламларни бирлаштиради: юра терриген (ХVII-ХХI),карбонат формациялар (ХV-ХVI) ва бўр-ХII-ХIV (неоком-апт), IХ-ХI (алб-сеноман), VII-VIII (сенон-палеотцен) терриген аъзолари.
Шундай қилиб, юра ётқизиқларига кўра, тадқиқот майдонида ХV-ХХI горизонтларни бирлаштирган битта сув босими комплекси аниқланди, улар учун гаурдак ва карабил формацияларининг неоком-юқори юра ётқизиқлари, улар ангидрит, гипс, тоғ жинслари билан ифодаланади, калий тузи ва лой, юқоридан келган аквлюдадир. Юра мажмуасининг сувга чидамли қатлами асосан палеозой заминининг метаморфик ва магматик жинслари бўлиб, 3-4 дан 5-6 км гача чуқурликда учрайди.
Ўрганилаётган ҳудуд юра конларининг сув таркиби қуйи ўрта юра даврининг терригенли қатламининг қумли-силттошли горизонтлари билан ва қалинлиги 30 дан 1900 м гача бўлган юқори юра карбонати ва туз-ангидрит бирикмаларининг оҳактошлари ва ангидритлари билан боғлиқ.
III БОБ. ШУРТАН КЎТАРИЛМАСИНИНГ ҲОЗИРДАГИ ШАКЛЛАНИШИ ВА ГЕОЛОГИК-ТЕКТОНИК РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ


3.1. Турли босқичларда эгилмада тузулмавий-тектоник зоналарнинг ривожланиши ва шаклланиши

Ривожланишининг дастлабки босқичида палеозой пойдевори тузулмавий элементларнинг ривожланиши шимоли-ғарбий (Бухоро ва Чарджоу поғона қатлиги тектоник шаклларига асосланган бўлиб, кейинчалик янги даврда жануби-ғарбий йўналишда структуравий ўзгаришлар устун бўлиб, шаклланиш ниҳоясига етган.

Неотектоник ҳаракатларнинг замонавий тузилмаларни яратишда аҳамияти нафақат қадимий тузулмавий шаклларнинг мерос қилиб ривожланиши ва уларга замонавий хоссаларни беришда, балки янги тектоник элементларни: кўтарилиш, оғиш, тектоник бузилишлар, янги локал бурмалар, ва бошқаларни шакллантирди. Катламларнинг шаклланиш жараёнлари цинклинал оғишлар ичида содир бўлган.
Тузулмавий ўзгаришлар Ғарбий Ўзбекистон ҳудудидаги конларнинг замонавий тақсимланишини келтириб чиқариб, нефть ва газ бирикмаларини қайта ҳосил бўлишида намоён бўлди. (А.М.Акрамходжаев [8, 9],
Е.И. Арнаутов [16], А.Г.Бабаев [19, 20, 21], Ш.Д.Давлятов [34, 35],
Н.А. Ерёменко [41], А.В.Киршин [73; с.195], О.А. Рыжков [65],
Е.Г. Сорокина [73], Н.А. Сотириади [74], А.А Юрьев [88] ва бошқалар.)
Ғарбий Ўзбекистон тектоник тузилиши жиҳатидан аниқ иккита геотузулмавий ҳудудга бўлинади: Жануби-Ғарбий Ҳисор тизмасининг ўз ичига олувчи постплатформали ороген ва платформали текислик ҳудуди.
Эпигерцин платформасининг бир қисми бўлган тоғли минтақа (Турон плитаси) орогенга айланиши билан ифодаланган интенсив тоғ шаклланиши натижасида пайдо бўлган.
Текисликда охирги тектоник фаоллик тоғли ҳудуддан фарқли ўлароқ, интенсивлиги анча паст бўлган. У релеф тузилмасида кўтарилиш тенденцияси аниқ бўлганлигига қарамасдан, бу жиддий ўзгаришларни амалга оширолмаган, чунки у асосан платформа давридан мос бўлиб ўтган режимга мувофиқ келади.
Иккала қарама-қарши тузилмалар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ ҳолда ривожланиб, платформанинг релеп-палеогенгача рельефи ичида тектоник ҳаракатларнинг фаоллашиши натижасида.тоғли ҳудуд ўз тараққиёти жараёнида плита оғишлари (хусусан, Бешкент) қўшни зоналардаги кўтарилишларнинг тортилиши натижасида ўз майдонини кенгайтириб борган.
Ер остидаги индивидуал кўтарилишларнинг ривожланиши тенденцияси ўрнатилган. Улар қўшни ҳудудлардаги бурилишлар ва локал бурмаларга қўшилиб, контурларини кенгайтир борган.
Ғарбий Ўзбекистоннинг сўнгги геологик тарихи (Л.И. Лобковский [55], КН.Михайлова [58], Н.И. Николаев [59], В.И. Попов [62], Б.А. Соколов [71], В.Е. Хайн [79], В.М. Цейслер [83], И.М. Шахновский [84]) уч давр: лигоцен-миоцен, плиоцен ва тўртинчи даражали даврларга бўлинади.
Бу ҳаракатлар билан бир қатор геологик ҳодисалар билан боғлиқ:
- палеоген денгизининг регрессияси ва континентал чўкинди жинсларга ўтиши;
- ҳудуднинг замонавий рельефи ва структуравий режасини тузиш;
- сейсмикликнинг кучайиши ва ҳозирги вақтда ҳам ер юзида ёриқлар пайдо бўлишининг давом этаётган жараёнлар.
Энг янги техник ҳаракатларнинг бошланиши қуйи олигоцен даврига тўғри келади. Уларнинг бошланишидан олдин, эосен даврида БХР ҳудуди, Марказий Осиёнинг бошқа баъзи минтақалари қаторида, Турон денгизи деб номланган сув билан қопланган ва секин чўкишни бошдан кечирган. Бу чуқур денгиз яшил гилларининг бир хилликдаги қатламининг тўпланишига олиб келган.
Қуйи олигоценда тектоник ҳаракатлар ўз белгисини ижобий томонга ўзгартирган. Ўша вақтдан бошлаб, кўриб чиқилаётган минтақа ўз ривожланишининг сифат жиҳатдан янги неотектоник босқичига ўтди.
Мазкур кесишманинг тузилиши ва қайнозой моласининг пайдо бўлиш табиати, шунингдек, рельефнинг хусусиятларини ўрганиш яқин тарихда бешта асосий босқичга ажратиш имкониятини беради: олигоцен-қуйи миоцен, ўрта-юқори миоцен, пастки-ўрта плиоцен, юқори миоцен ва тўртинчи давр.
Ҳар бир даврда (тўртламчи даврдан ташқари) қарама-қарши иккита тектоник фаза тоғ ва текислик кетма-кет бир-бирини алмаштириб боради. Тўртинчи босқич, умуман олганда, ҳозирги вақтда давом этаётган тоғ қурилиш босқичи ҳисобланади.
Тоғли шаклланишнинг ҳар бир босқичида тектоник ҳаракатлар кучайган, бу релефнинг парчаланишида ва унинг денудация асосидан умумий кўтарилишида ифодаланади. Оддий шаклланишнинг кейинги босқичида, тектоник ҳаракатларнинг заифлашуви ва кўтарилишда денудациянинг устунлиги сабабли, аввал номувофиқлик юзаси пайдо бўлиб, кейинчалик у молацнинг янги шаклланиши билан қопланади.
Охирги тектоник ҳаракатларнинг кучайишининг кейинги даври тахминан плиоцен бошида ўзини намоён қилади. Унинг барча интенсивлигида бу босқич аввалгиларига қараганда анча заиф кечган.
Минтақанинг тектоник режимининг янги бошланиши ўрта плиоцен даврида содир бўлган. Шу вақтдан бошлаб текислик ҳосил қилиш жараёнлари тоғли жараёнлардан устун кела бошлади. Шундай қилиб, ўрта плиёецен бошида номувофиқлик юзаси пайдо бўлиб, мазкур даврнинг охирида Калқонота қатлами конлари билан қопланди ва, ўз навбатида, ҳатто ҳозирги замонавий кўтарилишларини ҳам келтириб чиқарди, кейин ижобий тузилмаларнинг ўртача денудациялари аниқланди.
Ўрта плиоцен охирида, Калқонота қатлами даврининг охирида БХР топографияси акумуляцион текисликни ташкил этди.
Юқори плиоцен бошида тоғ шаклланишининг Фозилбекгача бўлган даври пайдо бўлди, бу охирги босқичнинг энг қизғин даври ҳисобланади.
Ушбу босқичнинг намоён бўлиши натижасида ҳудуд яна эрозия базасидан юқорига кўтарилади. Шу билан бирга, замонавий тоғларнинг ҳудудлари қўшни пастликларга қараганда анча баланд кўтарилишига олиб келади.
Шунинг учун уларнинг ўрнида ижобий тузилмалар шаклланиб, бу тузилмаларнинг қанотлари ёриқлар туфайли мураккаб тузулмаларни келтириб чиқаради.
Умумий кўтарилиш муносабати билан бу ерда номувофиқликнинг денудацион юзаси шаклланди. У нафақат кўтарилиш жойларида, балки тушиш жойларида ҳам шаклланган. Пастки тоғ жинсларида юқори плиоцен (Фозилбек) конларининг кенг тарқалган номувофиқлиги шундан далолат беради.
Тўртинчи тектоник ҳаракатларнинг фаоллиги, шунингдек тоғ шаклланишининг олдинги босқичлари вақт ўтиши билан аста-секин заифлашди. Натижада, кечки юқори плеценда нисбий тектоник “хотиржамлик” даври бошланди. Бу вақтда кўтарилишлар атрофида, шунингдек, улар орасидаги тушишларда денудация, кейин эса бириктирувчи текислик шакллана бошлади.
Ҳозирги вақтда юқори плиоцен давридаги денудацияли юзалари ҳар хил гипсометрик шаклларни эгаллайди. Чўкиш кузатилган тоғолди ва тоғлараро минтақаларда тўртламчи тектоник ҳаракатлар кучсиз намоён бўлади. Бироқ, бу ҳудудларда улар ҳали ҳам ўзларини намоён қилиб туришади.
Бу ҳар хил тўртламчи давр конлари билан қопланган тўрт поғонали юзалар мавжудлиги билан тасдиқланади. Бу юзаларни чегараловчи қирраларнинг баландлиги тоғ шаклланишининг тўртламчи даврининг индивидуал пульсларининг ҳажмини баҳолашга имкон беради. У бир неча метр билан ўлчанади, баъзида у 30-40 метрдан 12-15 метрни ташкил этади. Энг янги тектоник ҳаракатлар ҳали ҳам намоён бўлмоқда.