Геология ва геоинформацион тизимлар факультети Геология кафедраси

Мавзу: “Шўртан кўтарилмаси юра терриген ётқизиқларининг нефт ва ва газга истиқболлиги”

	МУНДАРИЖА
I БОБ	БЕШКЕНТ БОТИҚЛИГИ ЮРА ДАВРИ ЧЎКИНДИ ЖИНСЛАРИ ГЕОЛОГИК ТУЗИЛИШИНИНГ ҚИСҚАЧА ТАВСИФИ
	1.1. Қисқа геологик, геофизик, бурғулаш ва гидрогеологик ўрганилганлик тарихи	2
	1.2. Юра даври ётқизиқларининг литологик ва стратиграфик хусусиятлари	8
	1.3. Тектоник тузилиши	15
II БОБ	ШУРТАН КЎТАРИЛМАСИНИНГ ГЕОЛОГИК ТУЗИЛИШИ ВА ГИДРОГЕОЛОГИК ШАРОИТЛАРИНИНГ ҚИСҚАЧА ТАВСИФИ
	2.1. Геологик тузилиши	21
	2.2. Гидрогеологик хусусиятлари	26
III БОБ	ШУРТАН КЎТАРИЛМАСИНИНГ ҲОЗИРДАГИ ШАКЛЛАНИШИ ВА ГЕОЛОГИК-ТЕКТОНИК РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ
	3.1. Турли босқичларда эгилмада тузулмавий-тектоник зоналарнинг ривожланиши ва шаклланиши	27
	3.2. Чўкинди қопламаси тузилмаларининг ҳозирдаги шаклланиш тарихи	31
	3.3. Нефть ва газ конларини ҳосил бўлиш шароитлари	35

I БОБ. БЕШКЕНТ БОТИҚЛИГИ ЮРА ДАВРИ ЧЎКИНДИ ЖИНСЛАРИ ГЕОЛОГИК ТУЗИЛИШИНИНГ ҚИСҚАЧА ТАВСИФИ
1.1 Қисқа геологик, геофизик, бурғулаш ва гидрогеологик ўрганилганлик тарихи

Бешкент ботиқлиги тузилишини ўрганиш учун геофизик, таркибий-тектоник, литологик ва гидрогеологик усуллар билан биргаликда тизимли ва чуқур бурғулашга асосланган режалаштирилган геологик тадқиқотлар ўтган асрнинг элликинчи йилларида бошланган.

1960-йиллар охирида Ўртабулоқ структурасида, сўнгра йирик углеводород конларига боғлиқ Бухоро-Хива минтақасининг бошқа ҳудудларида риф конструктсиялари ривожлантирилди. Ўртабулоқ ва Денгизкўл карбонат қатламларининг риф тузилиши тўғрисида биринчи маълумотлар В.В. Семенович, В.Д. Ильин, А.Г. Ибрагимовлар томонидан нашр этилган [108]. Муаллифлар ушбу ҳудудларнинг геологик тузилишини батафсил тавсифлаб беришади ва ушбу ҳудудларнинг риф тузилмалари билан ўхшашлиги тўғрисида хулоса чиқаришимизга имкон берадиган далилларни келтирадилар. Карбонатлар қалинлигининг қарийб икки баравар кўпайиши фақат рифни шакллантирувчи организмларнинг қолдиқлари бўлган органоген-детрит жинсларнинг ривожланиши натижасида, фақат оҳактошларнинг устки қисми ҳисобига бойийди, унга туташган қалинлиги камайган ҳудудлар очилиб, бу ерда юқори қисми нисбатан денгизнинг чуқур сувли қисмида ҳосил бўлувчи оҳактошлардан ташкил топади.
Ўша пайтдан бошлаб юра карбонат қатламига қизиқиш кескин ошди. Рифларнинг ўсиш шароитлари, уларнинг тарқалиш тартибини, нефть ва газ таркибини ўрганишни геологларнинг катта гуруҳи, жумладан А.М.Акрамходжаев, Г.С.Абдуллаев, М.Х.Арифджанов, П.У.Ахмедов, А.Г.Бабаев, В.И.Вето, А.Г.Ибрагимов, В.Д.Ильин, В.В.Корсунь, В.В.Курбатов, Х.Х.Миркамалов, А.Х.Нугманов, З.С.Убайходжаева, Н.К.Фортунатова, С.Т.Хусанов, М.Э.Эгамбердыевлар бошқалар.
1974 йилда Н.Х. Алимуҳамедов ва В.В. Корсун Бешкент ботиқлигида Юқори юра давридаги карбонат шаклланишининг турли хил қисмларини ўзаро боғлиқлигини амалга оширдилар ва улар асосида иккита тизимнинг мавжудлиги, турли ёшдаги рифлар тўғрисида хулоса чиқарилди. Кейинги ишларда карбонат қатлами ҳажмида риф тутқичларини типлаштириш билан боғлиқ масалалар кўриб чиқилди ва тўсиқ-риф тизимларининг шаклланиш хусусиятларини тушунтиришга ҳаракат қилинди.
Аммо ҳозирги кунга қадар юқори сиғимли сув коллекторлари ва уларнинг конлари нисбати етарлича тадқиқ этилмаган бўлиб, уларнинг литологик ва гидродинамик хусусиятлари, шаклланиш шартлари ва тарқалиш услублари яхши ўрганилмаган. Юқори қувватли сув коллекторларини ўрганиш даражаси кўп жиҳатдан уларни башорат қилишнинг ишончлилигини ва шу сабабли нефть ва газни манбаларини аниқлаш ва қидириш самарадорлигини белгилайди.
Бухоро-Хива регионида (БХР) шу жумладан Бешкент ботиқлигида нефть ва газни геологик тадқиқ қилиш жараёнида бой нефть ва газ конлари топилди. Уларнинг аксарияти юра давридаги карбонат шаклланишининг органоген оҳактошлари билан чегараланган бўлиб, уларнинг қисмларида рифларни шакллантирувчи организмлар (маржон, сув ўтлари ва бошқалар) кенг тарқалган.
Чўкинди қопламининг замонавий литологияси, стратиграфияси, тектоникаси, гидродинамикаси ва нефть ва газ таркибидаги тушунчалари кўплаб илмий ишларда ва геологик ҳисоботларда келтириб ўтилган. Айрим стратиграфик комплексларни ва уларнинг маҳсулдорлигини ёритишда докторлик диссертатсиялари ишларидан фойдаланган: Жумладан, А.М.Акрамходжаев, А.В.Киршин, Г.С.Абдуллаев, А.А.Абидов, Т.Л.Бабаджанов, А.Г.Бабаев, А.В.Богданов, Г.Б.Евсева, Ф.Г.Долгополов, Э.Ю.Иргашев, Б.Б.Ситдиков, В.И.Троицкий, К.А.Сотириади, Т.Х.Шоймуратов, М.Э.Эгамбердыев ва бошқалар.
Бешкент ботиқлигида параметрли ва қидирув қудуқларини бурғилаш ишлари 1971 йилда 1-сонли Жамбулоқ қудуғини очиш билан бошланди. Қидирув ишлари асосан қудуқларни чуқур бурғулаш орқали нефть ва газ учун истиқболли иншоотларни барпо этиш ва қидиришга қаратилган бўлиб, натижада бир қатор истиқболли йўналишлар аниқланди. Бу эса бурғулаш ҳажмининг сезиларли даражада ошишига олиб келди.
Бугунги кунга қадар Гармистон, Саратон, Шимолий Гузар, Кумчук, Хамал, Чунагар, Шакарбулак, Шуртан, Гирсан, Оқназар, Нишон, Камаши, Майманак, Чилькувар, Бешкент, Айзоват, Илим, Қоратепа, Феруза, Сарбозор, Хонобод, Туртсари, Номозбой, Ойдин, Ёгду, Мовлонқудуқ ва бошқа ҳудудларнинг геологик тузилиши ҳақида маълумот олинган.
Геофизик ишлардан истиқболли иншоотларни аниқлашнинг асосий усули аксланган тўлқинлар усули (АТУ) ва синиқ тўлқинларнинг коррелятсион усули (СТКУ) модификациялари ёрдамида сейсмик қидирув ишларини олиб бориш ҳисобланади. Улар билан биргаликда магнит-раведка, тортишиш кучини аниқлаш раведкаси ва электр-разведка ишлари амалга оширилади.
70-йилларнинг бошидан геологик таянч нуқта (ГТН) усули жорий қилинди, бу усул бугунги кунга қадар БХР ҳудудининг муҳим қисмини ва хусусан Бешкент ҳудудини қамраб олган. Сейсмик изланишларда рақамли сейсмик станциялардан фойдаланишда ушбу усулдан жадал фойдаланиш ва амалга ошириш бир-бирининг устига чиқиб кетадиган тизимларнинг тубдан янги ва жуда муҳим афзалликларини очиб беришга имкон берди. Рақамли ишлов бериш технологиясини жорий этиш билан сейсмик изланишларнинг динамик муаммоларини, хусусан, “доғнинг аниқлиги” усули ёрдамида тўғридан-тўғри башорат қилиш бўйича тугал хулоса бериши мумкин. Бу тескари фильтрлашни ва ўта ўзгаришни қабул қилишга имкон берди (В.А.Павлов, Р.Х.Сейфи, А.А.Табаков, Ю.М.Ячменников ва бошқалар).
Дала сейсмик тадқиқоти билан бир вақтда, ўтказилган тадқиқот материалларини умумлаштириш амалга оширилди. Геологик ва тектоник тузилмани ўрганишда геофизик майдонларни талқин қилишни, уларнинг минтақанинг тектоникаси ва геологияси билан алоқаларини асословчи тематик ишлар катта ҳисса қўшди. Натижада, нефть ва газ манбаларини қидириш ва аниқлаш мезонлари ишлаб чиқилди (В.В.Рубо, Б.К.Сафонов, С.Х.Ситдикова, Б.Б.Таль-Вирский, Л.Г.Черкашина).
Бешкент ботиқлиги гидрогеологиясини ўрганишнинг ҳозирги босқичи нефть ва газ гидрогеологиясининг аксарият жиҳатларини чуқур ўрганиш билан тавсифланади. Умуман олганда, ушбу минтақада гидрогеологик тадқиқотлар учун, бошиданоқ, нефть ва газ конларини шаклланиш ва жойлашувида гидрогеологик омилнинг роли муҳимлиги ва ушбу муаммони ҳал қилишда комплекс ёндашув зарур бўлади.
Бу борада, Бешкент ботиқлигида ажойиб тадқиқотлар В.Н.Корценштейн, А.А.Карцев, И.С.Старобинц, Е.А.Барс, В.А.Кудряков ва бошқаларнинг раҳбарлигидаги олимлар гуруҳлари томонидан амалга оширилган. Шуни таъкидлаш лозимки, рўйхатдаги муаллифларнинг аксарият ишлари нефть қидириш гидрогеологияси нуқтаи назаридан амалга оширилган.
Бухоро-Қарши артезиан ҳавзасининг мезозой даври қолдиқлари бўйича гидрогеологик тадқиқотлар, кўп сонли илмий ишларда жумладан,
О.К.Инжеватов, С.П. Корсаков, Б.А. Бедер, Л.С. Балашов, Г.Х. Дикенштейн, Л.Е. Михайлов, Б.Б., Я.А. Ходжакулиев, В.Н. Пашковский, А.С. Хасанов, С.Х. Холдаров, Т.Н. Авазов, Л.А.Калабугин, Х.Т.Туляганов, С. Талипов,
Д.С. Ибрагимов, С.А. Бакиев, Т.И. Муминджанов, Т.Х.Шоймуратов ва бошқаларнинг ишларида таъкидланган. Шуни таъкидлаш лозимки, юқоридаги рўйхатда келтирилган муаллифларнинг аксарияти нефть қидириш гидрогеологияси нуқтаи назаридан амалга оширилган.
Сўнгги пайтларда ер ости сувларининг нефть ва газ ҳосил бўлиши ва нефть ва газ тўпланиши жараёнларидаги ролини ўрганишга тобора кўпроқ эътибор қаратилмоқда. Умумий тадқиқотлар комплексида табиий сув босими тизимларининг элементлари сифатида нефть ва газ конларини ҳосил бўлишининг асосий хусусиятлари: УВ (углеводород) тўпланишининг бошланиши ёки йўқ бўлиши жараёнларини сувга тўйинган жинслар муҳитида, сувда эриган УВ мигратсияси шаклиниши, (асосан газсимон), УВ конлари хавфсизлигининг замонавий ва қадимий гидрогеологик шароитларга боғлиқлиги, ер ости сувлари кимёвий таркибининг турли таркибий қисмларининг нефть қидириш қиймати аниқланди.
Ҳозирги вақтда ўрганилаётган ҳудуднинг мезозой даврида шаклланган сув босими тизимида ер ости сувлари таркиби тўғрисида жуда кўп маълумотлар мавжуд. Тўпланган барча маълумотларни таҳлил қилиш кўп жиҳатдан гидродинамик майдон структурасини янгитдан ўрнатишга ва суюқликларнинг пайдо бўлиши ва жойлашиш механизмини тушунишга имкон беради.
Сўнгги йилларда Шўртан кўтарилмаси ва умуман Бешкент ботиқлиги гидрогеологик ҳолатини ўрганишда тизимли таҳлилининг эҳтимолий-статик усулларидан фойдаланишнинг кенгайиши билан боғлиқ ҳолда сифат ва миқдорий ўзгаришлар юз бермоқда. Гидрогеологик маълумотларни қайта ишлаш ва таҳлил қилишнинг анъанавий усуллари асосида гидрогеология соҳасидаги замонавий ютуқларни ҳисобга олган ҳолда ахборот қидириш тизимлари гидрогеологик ишлар амалиётига жорий этилмоқда (Т.Х.Шоймуратов, Т.И. Муминджанов).
Ишда геологик кўрсаткичлар, ҳудуднинг юра даври конларида углеводород конларини шакллантириш ва сақлаш шароитларини излаш комплексини ишлаб чиқишда анъанавий антиклинал тузилмалар билан бир қаторда, углеводороднинг моноклинал, литологик, тектоник ва гидродинамик турларига ҳам эътибор берилди.
Бугунги кунга қадар Бешкент ботиқлиги 1: 200000 масштабида комплекс геологик ва гидрогеологик тадқиқотлар билан қамраб олинган, ҳамма жойда геоморфологик тадқиқотлар олиб борилган ва чуқур бурғулаш орқали қидирув ишлари давом этмоқда.
Тадқиқот мақсадига мувофиқ ушбу диссертатсия муаллифи Шўртан кўтарилмаси ҳудуди геологияси, геофизикаси ва гидродинамикасига оид материалларини, шу жумладан ўзининг тадқиқот материалларини ва бошқа тадқиқотчиларнинг асарларидаги маълумотларни ҳам кенг қамровли умумлаштиради. Бундан ташқари, нефть ва газ геологиясининг литологик, палеогеографик, тектоник, битумологик ва геокимёвий хусусиятларига оид бошқа соҳаларда материаллар тайёрланган.