Geografiyasi

muzlik-koi yotqiziqlari
deyiladi. Bu yotqiziqlarda qalin qatlamli loyqalar orasida mayda 
qumdan iborat qatlamchalaming boiishi xarakterli.
Muzlik suvi yotqiziqlari MDHning muzliklar keng tarqalgan 
Yevropa qismida va G‘arbiy Sibir pasttekisligida uchraydi. Muzlik 
suvlari yotqiziqlarida shakllangan tuproqlar uchun kam unumdorlik, 
ya’ni gumus hamda oziq moddalarga kambag‘al va nam sigimining 
past boiishi xarakterli.
Dengiz yotqiziqlari. 
Bu jinslar qadimgi dengizlar o‘mida va 
to‘rtlamchi davrda dengizlar transgressiyasi va regressiyasi 
natijasida hosil boigan yotqiziqlardan iborat. Dengiz yotqiziqlari 
odatda qatlamli boiishi, yaxshi saralanganligi va tuzlami ko‘p 
saqlashi bilan xarakterlanadi. Bu jinslar Shimoliy Muz okeani 
qirg‘oqlarida, Kaspiybo‘yi pasttekisligi, Orol dengizi qirg‘oqlariga 
yaqin pasttekisliklarda keng tarqalgan. Bu jinslaming yer betiga 
chiqib qolgan joylarida sho‘rlangan tuproqlar paydo boiadi. 0 ‘rta 
Osiyoning katta hududlaridagi sho‘r tuproqlar ham asosan ana shu 
jinslar bilan bogiiq.
Eol yotqiziqlari 
shamolning turli tog' jinslari zarrachalarini 
uchirib olib ketishi va yotqizishi natijasida hosil boiadi.
Shamol faoliyati, ayniqsa quruq iqlimli c h o i zonasida kuchli 
boiib, qum barxanlari, qum tepachalari, marza qumlari va mo‘tadil 
iqlimli dengiz qirg‘oqlari hamda daryo vodiylarida o‘ziga xos qum 
tepalari - dyunalar shaklidagi relyefni yuzaga keltiradi.
0 ‘rta Osiyodagi eol qumlari kelib chiqishiga ko‘ra: 1) tub 
jinslar - qumtoshlarning nurash mahsulotlarining uchirib to‘plani- 
hidan; 2) allyuvial yotqiziqlaming 
uchirilishi mahsulotlaridan 
aosil boigan qumlarga boiinadi. Birinchisi - platolar va tog‘ 
yon bag* ri tekisliklarida, ikkinchisi esa allyuvial tekisliklarda tarqal­
gan. Qumlarning mexanik tarkibi xilma-xil va o‘zgaruvchan. Eol 
yotqiziqlari 0 ‘rta Osiyoning Qoraqum, Qizilqum va Mo‘yinqum
26

---

choilarida, Markaziy Farg‘onada va Balxashkoii atroflarida katta 
maydonlami egallaydi. Eol qumlari Dnepr va Don havzalarida 
hamda Kaspiybo‘yi pasttekisligida ham uchraydi. MDHning asosiy 
cho‘1 zonasi tuproqlari ana shu jinslar ustida paydo boigan. Bular 
orasida qumli cho‘1 tuproqlari keng tarqalgan.
Lyoss va lyossimon yotqiziqlar. Bularga lyoss va lyossimon 
qumoqlar kabi o‘ziga xos qator belgilari bilan ajralib turadigan 
to‘rtlamchi davr yotqiziqlari kiradi. Bu jinslar MDH Yevropa 
qismining janubiy va janubi-sharqiy hududlarida, Shimoliy Kavkaz 
hamda 0 ‘rta Osiyoda keng tarqalgan. Lyoss va lyossimon jinslarda 
tabiiy unumdorligi yuqori bo‘lgan bo‘z, qora, kashtan tuproqlar 
hosil bo‘ladi3.
0 ‘rta Osiyodagi to‘rtlamchi davr jinslari orasida agroirri- 
gatsiya yotqiziqlari alohida o‘rin tutadi. Bu jinslarning hosil 
boiishi sug‘orib dehqonchilik qilinadigan sharoitda insonlar fao- 
liyati bilan bevosita bogiiq.
Qadimdan sug'orilib kelinayotgan (Zarafshon va Farg‘ona 
vodiylari, Xorazm, Murg‘ob va Tajan) vohalarda sug‘orma suvdagi 
loyqalaming yerga o‘tirishidan hamda go‘ng, paxsa devorlari 
kabilar solingan maydonlarda 2-3 metrgacha qalinlikdagi yotqiziqlar 
hosil boigan va ularda o‘ziga xos voha tuproqlari shakllanadi.
Tayanch ibora va atam alar:
Gipergenez, litosfera, Yer po‘sti, minerallar, magmatik (otqin- 
di) tog‘ jinslari, metamorfik tog‘ jinslari, cho‘kindi tog‘ jinslari, ona 
jins, denudatsiya, peneplenlashish, fizik nurash, kimyoviy nurash, 
biologik nurash, elyuvial, delyuvial, allyuvial, prolyuvial, eol 
yotqiziqlari, lyoss.
Nazorat uchun savollar:
1. Minerallar va tog‘ jinslari nima?
2. Tog‘ jinslarining genetik jihatdan qanday turlari mavjud?
5 Krasilnikov, P., Carre, F. & Momanarella, L. (eds.) Soil geography and gecstatistics. European Communities, 2008.
27

---

3. Nurash jarayoni va uning turlarini aytib bering.
4. Nurash jarayonining tuproq hosil boiishidagi ahamiyati 
nimada?
5. Ona jins nima? Uning qanday xususiyatlarini bilasiz?
6. Elyuvial va prolyuvial yotqiziqlar nima?
7. Allyuvial yotqiziqlar qanday yotqiziqlar?
8. K o i va dengiz yotqiziqlari qanday farqlanadi?
9. Muzlik va eol yotqiziqlarini sharhlab bering.
10. Lyoss va lyossimon yotqiziqlar haqida nimalami bilasiz?
28

---

I I QISM . 
TU PRO Q H O SIL B O ‘LISH IN IN G ASOSIY O M ILLA R I