Geografiyasi

qora tuproqlari
xosdir.
Oddiy qora tuproq
Sharqiy Yevropada keng tarqalgan, gumus 
miqdori 5-8 % boiib, gumus qatlam yaxshi namoyon boigan. 
Janubiy qora tuproqlar
oddiy qora tuproqlaming janubiy areallarida 
tarqalgan, atmosferadagi namlik sharoitining yanada keskinligi bilan 
farqlanadi. Shunga bogiiq tarzda gumusga unchalik boy emas (3- 
6 % yoki odatda 4 % boiadi.).
Quruq dasht zonasi ham keng mintaqa tarzida sharqiy Kavkaz 
oldidan Oltoygacha boradi. Bundan tashqari 
kashtan tuproqli
hu- 
dudlar Sharqiy Sibiming tog‘ oralig‘i botiqlarida orollar ko‘rini- 
shida ham uchraydi. Kashtan tuproqlar atmosfera namgarchiligining 
beqarorligi va yetishmasligi hamda shu bilan bogiiq tarzda bio- 
massasining ozligi, gumus miqdorining kamligi, gumus qatlamining 
yupqaligi kabi jihatlar biian qora tuproqiardan farqlanadi.
Kashtan tuproqlaming loyli, og‘ir va o£rta loyqali granu- 
lometrik tarkibli yuqori qatlamida gumus miqdori haydaladigan 
yerlarda 2,2-3,2 %, qo‘riq hudularda 4 % ni tashkil etadi. Quruq 
dashtlarning shimoliy qismlarida, qaysiki y o g in ko‘proq tushadigan 
hududlarda 
to'q kashtan
(o‘zining tuzilishi va xossalari bo‘yicha 
janubiy qora tuproqlarga yaqin turuvchi) tuproqlar tarqalgan. Ular 
chimlashish jarayonining jadalligi va gumus qatlamining qalinligi
88

---

(35-50 sm) hamda gumus miqdorining foiz hisobida nisbatan 
ko‘pligi bilan (5 %) xarakterlanadi.
Shimoliy Amerikaning qora va kashtan tuproqlari zonalarining 
dasht oblasti meridional yo‘nalishda joylashgan boiib, shimolda 54° 
sh.k. dan 32° sh.k. gacha davom etadi hamda ular preriyalar deb 
ataladi. Amerika qora va kashtan tuproqlari kesmasining tuzilishi 
hamda xossalari bilan Yevrosiyonikiga ancha yaqin turadi11.
Janubiy Amerika dashtlarida kashtan tuproqlar kengroq tarqal­
gan (Patagoniya, Argentina va Urugvayda), qora tuproqlar unchalik 
katta hududlarni egallamaydi (asosan And tog'lari etaklarida). 
Janubiy Amerika dashtlari pam palar yoki pampaslar deyiladi.
4.4. Och kashtan, qo‘ng‘ir chala c h o i va sur - qo‘ng‘ir c h o i
tuproq oblasti
Subboreal chala ch o i va ch o i oblasti mintaqaning 1/3 
qismidan ortigini egallagan hamda 0 ‘rta va Markaziy Osiyoning 
katta hududlarida, shuningdek, Shimoliy va Janubiy Amerikaning 
eng arid maydonlarida keng tarqalgan.
0 ‘ta qurg‘oqchilik mintaqa iqlimining o‘ziga xos xususiyatidir. 
Yillik yog‘in miqdori 100-300 mm, bugianish esa undan 4-5 marta 
ortiq (700-900 mm). Yoginning asosiy qismi yozda yog‘adi, qish 
qisqa, sovuq, kam qorli va kuchli bo‘ronli boiadi.
Atmosfera yoginlarining nihoyatda kamligi tuproqda nurash 
mahsulotlarining to‘pIanishiga hamda tuz yigilish jarayoni va 
tuproq sho‘rlanishining rivojlanishiga olib keladi.
Och kashtan va qo‘n g ir tuproqli chala ch o i zonasi oblastning 
shimolida joylashgan. Uning janubiy chegarasi Kaspiy dengizining 
sharqiy sohillaridan boshlanib, Orol dengizining shimoliy qirg‘oq- 
laridan o‘tib, Balxash koiining shimoliy sohillarigacha davom 
etadi.
0 ‘simlik qoplami tur tarkibiga ko‘ra kambag‘al va juda siyrak. 
Zonaning shimoliy qismi o‘simliklari shuvoq - kovil - tipchoq va 
shuvoq - tipchoqli, janubga tomon qurg‘oqchilikning ortishi tufayli 
ular tipchoq - shuvoq va shuvoq - sho‘ralarga almashinadi; tuproq
11 Krasilnikov, P., Carre, F. & Montanarella, L. (eds.) Soil geography and geostatistics. European Communities, 2008.
89

---

yuzasida ba'zan lishayniklar va ko‘k yashil suv o ‘tlari ham 
uchraydi.
Chala c h o i (choi - dasht) zonasining avtomorf sharoitida och 
kashtan va qo‘ng‘ir chala cho‘l tuproqlari tarqalgan.