Географияси Тошкент 2006 Ўзбекистон Республикаси

Ўзбекистон ҳудуди табиати ҳақидаги географик тасаввурларнинг XVIII асрда ва XIX асрнинг биринчи ярмида ривожланиши. Бу даврда ўлкадаги бир неча хонликлар ўртасидаги зиддиятлар ҳатто урушлар, дин аҳилларининг илмий-маданий ҳаётга салбий таъсири, қадимги карвон йўллари мавқеининг анча пасайиб кетиши натижасида умумий иқтисодий, ижтимоий тангликнинг юзага келиши Ўзбекистон ҳудудида бошқа фанлар қатори географиянинг ҳам инқирозга юз тутишига сабаб бўлди. Феодализм таъқиби остида кўплаб фан, маданият аҳиллари ўз ватанларини ташлаб кетишга ёки оғир шароитда яшаб, ижод этишга мажбур бўлдилар. Бу даврда маҳаллий олимлар томонидан махсус географик асарлар деярли яратилмади.
XVIII асарда русларнинг географик тадқиқотлари кўлами тобора кенгая бориб, Ўзбекистон ҳудудини ҳам қамраб олабошлади. Россия ўлкамизда ўз иқтисодий мавқеини оширишга интилди, хонликлар билан савдо-сотиқ ва дипломатия алоқаларини олиб борди, ўлкамиз орқали Хитой ва Ҳиндистонга ўтадиган қадимги савдо йўлини тиклашга уринди. Натижада Ўзбекистон ҳудудига экспедициялар уюштирилди, географик тадқиқотлар олиб борилди. Ўзбой, Устюрт, Қуйи Амударё табиати ҳақида, Хива ва Бухоро хонликлари географияси, тарихи ва этнографиясига оид маълумотлар тўпланди. Экспедицияларнинг асосан дипломатия, ҳарбий ва савдо мақсадларида ўтказилганлиги ва улар таркибида табиатшуносларнинг ҳам иштирок этганлиги учун ўлка табиати ҳақидаги илмий географик маълумотлар кам тўпланган.
XIX аср бошларидан Ўзбекистон ҳудудига кўплаб экспедициялар уюштирилди. Уларда тадқиқотлар мутахассислар тамонидан анча мукаммал ва чуқур олиб борилди. Экспедиция материаллари асосида И.В.Ханниковичнинг «Описание Бухарского ханства» (1843) Г.И. Данилевскийнинг «Описание Хивинского ханства» (1851)асарлари, А.И. Бутаковнинг Орол денгизи харитаси юзага келди.Бу асарларда хонликлар ҳудудининг иқлими, рельефи, гидрографияси, аҳолиси, хўжалиги анча батафсил баён этилган.
XVIII аср ва XIX асрнинг биринчи ярмида Хива ва Бухоро хонликлари билан дипломатик ҳамда савдо алоқаларини йўлга қўйиш, сўнгра уни Россия империяси таъсирига тортиш мақсадида ўнлаб экспедиция ва элчилар сафари уюштирилди.
ХIX асрнинг биринчи ярмида Ўзбекистон ҳудуди Англиянинг ҳам диққат марказида бўлган. У Россия билан рақобатда бўлиб, Ўрта Осиёга тезроқ кириб келиш ва уни аста-секин эгаллаш пайига тушиб, ўлкамизга ўз жосусларини, сайёҳларини юборган. Улар Бухорода, Хивада бўлишган; Амударё ҳавзасини ўрганганлар, ўзлари бўлган ерларнинг топографияси, аҳолиси, хўжалиги билан қизиққанлар.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, XVIII аср ва XIX асрнинг биринчи ярмида умумий ижтимоий-иқтисодий тангликка қарамасдан ўлка табиати, аҳолиси хўжалиги ҳақида географик ва харитаграфик маълумот тўпланди. Бу даврни мустамлакачилик мақсадида географик маълумотларни тўплаш, табиатни тасвирлаш босқичидан иборат бўлган деб баҳолаш мумкин.