Geografiya va tabiiy resurslar fakulteti

 

 

 

 

 

---

      

1. IX-XV  asrlarni Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida shartli 

ravishda «Renessans» (uyg’onish) davri . 

       

IX-XV  asrlarni  Yaqin  va  O’rta  Sharq  mamlakatlarida  shartli 

ravishda  «Renessans»  (uyg’onish)  davri  deb  atashadi.  Ma’naviyat  va 

ma’rifatning  g’oyat  gullab-yashnashi  bu  davr  uchun  xarakterli  bo’lgan. 

Bu  davrda  qomusiy  ilm  egalari,  ajoyib  shoirlar,  buyuk  davlat  arboblari 

etishib chiqqan. Dunyoviy fanlarning tez sur’atlarda taraqqiy etishi keng 

tarjimonlik  faoliyatiga  ta’sir  etdi.  Bu  jarayon,  ayniqsa  halifa  Ma’mun 

davrida (813-133 yy.) Bag’dodda «Bayt-ul-hikma» (Donolar uyi) tashkil 

etilgan  paytda  tezlashdi.  Yunon  falsafasi  va  tabobati,  hind  hisobi,  al-

ximiya va ilmu nujumga oid asarlar arab tiliga o’girildi. Bunda Markaziy 

Osiyodan  etishib  chiqqan  mutafakkirlar  al-Xorazmiy,  al-Farg’oniy,  al-

Farobiy, Ibn Sino, al-Beruniy kabi mutafakkirlar ham katta rol o’ynadilar. 

Renessans – uyg’onish davri madaniyati, ma’naviyati va ma’rifati 

mohiyat-e’tibori  bilan  dunyoviy,  gumanistik  dunyoqarashi,  antik  davr 

madaniy  merosiga  murojaat  qilish,  bamisoli  uning  qayta  uyg’onishni 

anglatadi.  Uyg’onish  davri  namoyondalari  qarashlari  insonning  cheksiz 

imkoniyatlariga,  uning  irodasiga,  aql-idrokiga  ishonib  qarashi  bilan 

ajralib turadi. 

Fanda Sharq va arab uyg’onish davri tushunchalari ishlatiladi. Ular 

umumiy,  o’xshash  tomonlari  bilan  birga,  ma’lum  farq,  o’ziga  xos 

xususiyatlari  jihatidan  ham  ajralib  turadi.  Avvalo  ular  davr  nuqtai 

nazaridan farqlanadi. Ilk Sharq uyg’onish davri IX-XII asrlarni, so’nggi 

uyg’onish  davri  XIV-XV  asrlarni  o’z  ichiga  olsa,  arab  uyg’onish  davri 

XV-XVII asrlarni o’z ichiga olishi bilan farqlanadi. arab uyg’onish davri 

uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos bo’lsa, Sharqda masalaning 

g’arbdagidek keskin qo’yilishini ko’rmaymiz. 

Sharq va arab uyg’onishi uchun umumiy xususiyatlar antik davrga 

murojaat  qilish,  uni  qayta  tiriltirish,  tabiiy  fanlar  rivoji,  fanda 

universallikni  (qomusiylik),  gumanizmni  targ’ib  etish  va  boshqalarda 

namoyon bo’ladi. 

Sharq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega: 

 1)  madaniyat,  dunyoviy  fanlar  va  islom  aqidashunoslikgining 

taraqqiyoti;  

---

2)  yunon,  rum,  fors,  hind  va  boshqa  madaniyatlar  yutuqlariga 

suyanish; 

 3)  astranomiya,  matematika,  minerologiya,  jug’rofiya,  kimyo  va 

boshqa tabiiy fanlar rivoji;  

4) uslubda (metodologiya)- rastionalizm, mantiqning ustunligi; 

 5) insoniy do’stlik, yuksak axloqiylikning targ’ib etilishi;  

6) falsafaning keng darajada rivoj topishi;  

7) adabiyot, she’riyat, ritorikaning (notiqlik) keng rivoji;  

8) bilimdonlikning qomusiy xarakterda ekanligi. 

Bu davrga kelib, avvalo O’rta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu-fan 

va  madaniyatning  yirik  o’chog’iga  aylandi.  Xorazm,  Buxoro,  Xirotda 

yirik  ilmiy  markazlar  tashkil  topdi.  Xorazmiy,  Farobiy,  Ibn  Sino, 

Farg’oniy,  Beruniy,  Imom  al-Buxoriy,  Imom  Moturudiy,  Imom  Iso  at-

Termiziy,  Hakim  at-Termiziy,  Axmad  Yassaviy,  Najmiddin  Kubro, 

Maxmud  az-Zamaxshariy  kabi  O’rta  Osiyolik  olimlar  va  ulamolarning 

dongi butun dunyoga taralgan edi. 

O’rta  Osiyoning  qadimiy,  qo’hna  shaharlaridan  Buxoro,  Xiva, 

Samarqand  kabi  shaharlari,  qadimda  fan,  madaniyat  va  ma’naviyatning 

markaxi bo’lib kelganligi bilan ajralib turadi.