Geografiya va tabiiy resurslar fakulteti

2.2 Iqtisodiyotning real sektoriga investitsiyalarni jalb etish bo‘yicha xorijiy tajriba
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar jarayonida, ma’lumki, ko‘lami va xarakteri bo‘yicha ko‘pmi-ko‘pmi o‘xshash bo‘lgan o‘zgarishlar tajribasidan rivojlangan xorijiy mamlakatlarda foydalanish imkoniyati katta e’tiborni tortmoqda. Ushbu umumiy asos ham ichki investitsiya manbalarini rag'batlantirish bo'yicha jahon tajribasini o'rganish, ham ichki iqtisodiyotni yuksaltirish uchun xorijiy kapitalni jalb qilish masalalariga taalluqlidir.
O‘zbekiston va boshqa rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodchilarining fikricha, kapital 15-20 yil ichida aylansa, G‘arbda rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotning ilg‘or tarmoqlarida kapitalning to‘liq aylanmasi 2-3 yilni tashkil etib, barqaror rentabellikni ta’minlaydi. . Ushbu va boshqa baholar investitsiyalarni jalb qilish va investitsiya faoliyatini samarali boshqarish bo‘yicha dunyoning boshqa mamlakatlarida to‘plangan tajribani o‘rganish va qo‘llash zarurligini ko‘rsatadi.
Mahalliy darajada investitsiya jarayonlarini faollashtirish uchun yetarlicha samarali vosita Yevropa mamlakatlarida mavjud. Bular yopiq fondlar deb ataladi. Ular kichik investorlar - aholining eng keng qatlamlari orasida juda mashhur. Ushbu investitsiyalar uzoq muddatli xarakterga ega va 7 yildan 15 yilgacha bo'lgan muddatga mo'ljallangan. Tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, 2015 yilda nemislar bunday mablag'lar orqali ko'chmas mulkka taxminan 10 milliard evro sarmoya kiritgan. Bunday investitsiyalardan o'rtacha daromad yiliga 8 dan 10% gacha. Bu tizimlarning O‘zbekiston investitsiya fondlariga qanchalik o‘xshashligini foydaning foiz stavkasi bilan emas, balki ularga kiritilgan investitsiyalar hajmi va kapital aylanmasi bilan baholash mumkin. Agar birinchi parametr Amerika analog tuzilmalaridan taxminan 12 marta orqada qolsa, ikkinchisi - 7-9 marta. Va bu erda gap nafaqat
O'zbekiston Respublikasida qo'llash uchun BOT (Build - Operate - Transfer) tushunchasidan amalda foydalanish maqsadga muvofiq ko'rinadi. U birinchi marta 1984 yilda Turkiya Bosh vaziri T. O'zal tomonidan Davlat sektori ob'ektlarini xususiylashtirish dasturida tashkil etilgan. So'nggi 20 yil ichida u Xitoy, Avstraliya, Tailand, Buyuk Britaniya va boshqa bir qancha mamlakatlarda keng qo'llanilgan. Oddiy misol - Buyuk Britaniyani materik bilan bog'laydigan Eurotunnel. Qurilishning 7 yilida kapital qo‘yilmalar 1,7 milliard dollarni tashkil etdi.55 yillik kontsessiya muddati tugagandan so‘ng ushbu obyekt to‘liq Fransiya va Buyuk Britaniya hukumatlari mulkiga o‘tadi.
Xalqaro investitsiya va qurilish loyihalarini amalga oshirishda BOT tipidagi shartnoma, qoida tariqasida, ob'ekt joylashgan davlatda qo'shma korxona tashkil etishni talab qiladi, u ushbu davlat qonunchiligiga muvofiq faoliyat ko'rsatishi kerak.
Investitsion jarayonlarni faollashtirishning yana bir yo‘nalishi erkin iqtisodiy zonalar tashkil etishdir. Ushbu yo'nalish faol qo'llaniladigan Belarusiyada ular hozir: "Minsk" EIZ, "Brest" EIZ, "Vitebsk" EIZ, "Gomel-Raton" EIZ, "Grodnoinvest" EIZ, "Mogilev" EIZ. Bu yerda investorlar uchun jozibador sharoitlar yaratilgan. Aynan:
1) soliq imtiyozlari: 5 yil davomida daromad solig'idan ozod qilish, soliqlarning qat'iy ro'yxati, daromad va daromad solig'i - 15% (milliy miqyosda 25%), qo'shilgan qiymat solig'i - 10% (milliy miqyosda 20%);
2) imtiyozli bojxona rejimi: zona hududiga chet eldan olib kiriladigan tovarlarga nisbatan bojxona to‘lovlari va iqtisodiy siyosat choralari qo‘llanilmaydi; EIZ rezidentlari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlarni Belarus Respublikasidan tashqariga eksport qilishda bojxona to'lovlari va to'lovlar undirilmaydi, kvotalar belgilanmaydi va litsenziyalash joriy etilmaydi.
O‘zbekistonda bu yo‘nalishdagi chora-tadbirlar 2018-yillarning o‘rtalarida O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 25-apreldagi “Erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risida”gi 220-I-sonli qonuni qabul qilingan paytdan boshlab amalga oshirila boshlandi. Xalqaro standartlarga javob beradigan va jahon bozorlarida talabga ega bo‘lgan mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlaydigan zamonaviy yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlarni tashkil etish uchun, birinchi navbatda, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, shuningdek, sanoat salohiyatini rivojlantirish maqsadida; Navoiy viloyatida ishlab chiqarish, transport, tranzit va ijtimoiy infratuzilma O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 2 dekabrdagi “Navoiy viloyatida erkin industrial-iqtisodiy zonani tashkil etish to‘g‘risida”gi PF-4059-son qarori qabul qilindi. “Navoiy” EIIZda roʻyxatdan oʻtgan tadbirkorlik subyektlari yer soligʻini toʻlashdan ozod etildi.
- 3 million yevrodan 10 million yevrogacha - 7 yilga;
- 10 million yevrodan 30 million yevrogacha – 10 yil muddatga, keyingi 5 yilda belgilangan daromad solig‘i stavkalari va yagona soliq to‘lovi 50 foizga kamaytirilishi bilan;
- 30 million evrodan ortiq - 15 yilga, keyingi 10 yil ichida belgilangan daromad solig'i stavkalarini va yagona soliq to'lovini 50% ga kamaytirish bilan.
O‘zbekiston Respublikasi hududlarida erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish orqali investitsiya jarayonlarini takomillashtirish amaliyotini yanada qo‘llash:
- sanoatning ishlab chiqarish tarmoqlariga ham xorijiy, ham mahalliy investitsiyalarni qo'shimcha jalb etish;
- hududlarni rivojlantirishni rag'batlantirish, ularning iqtisodiy rivojlanish darajasini tenglashtirish muammolarini hal qilishga ko'maklashish;
- yuqori texnologiyali sanoat va xizmatlarni rivojlantirish, Rossiya iqtisodiyotini rivojlanishning innovatsion yo'liga o'tkazishga ko'maklashish;
- yangi ish o'rinlarini yaratish va aholi turmush darajasini oshirish.
Xorijiy investorlar va xalqaro moliya institutlarini O'zbekistonda yaratilgan qulay investitsiya muhiti hamda mamlakat iqtisodiyotiga investitsiya sarflashning potensial imkoniyatlari to'g'risida keng xabardor qilishni tashkil etish, korxonalami modemizatsiya qiJish, texnik va texnologik qayta jihozlash uchun xorijiy investitsiyalar va kreditlami jalb etish hamda o'zlashtirish jarayonida davlat va xo'jalik boshqaruvi organlarining faoliyatini aniq-puxta muvofiqlashtirishni ta'minlash maqsadida 2008 yil 24 iyulda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «Xorijiy investitsiyalar va kreditlami jalb etish hamda o'zlashtirish jarayonini takomillashtirish chora-tadbirIari to'g'risida»gi N! PQ 927-sonli qarori qabul qilindi. Ushbu qarorda «Xorijiy investitsiyalar va kreditlarni jalb etish va o'z1ashtirish tartibi to'g'risidagi nizom» va «xorijiy investitsiyalar va kreditlami jalb etish jarayonida loyihalar tashabbuskorlari va davlat organlarining o'zaro hamkorlik qilish sxemasi» berilgan bo'lib, unda xorijiy investorlar faoliyatini boshqarish, ularga ko'mak berish tizimi ko'rsatib be ri19an. Prezident qaroriga muvofiq O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi xorijiy investitsiyalar va kreditlarni jalb etish bo'yicha qarorlarni ko'rib chiqish, muhokama etish va qabul qilishda, har yilgi Investitsiya dasturlarini, shuningdek, tarmoqlar va mamlakat mintaqalarini rivojlantirishning o'rta muddatli dasturlarini tayyorlashda yetakchi bo'g'in hisoblanadi, uning zimmasiga mazkur masalalami hal etishda idoraviy mansubligidan qat'yi nazar, barcha xo'jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini muvofiqlashtirish mas'uliyati yuklanadi.
O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirIigi, boshqa vazirliklar, idoralar, davlat hamda xo'jalik boshqaruvi organlari, mulkchilik shakli va idoraviy mansubligidan qat'iy nazar, xo'jalik yurituvchi subyektlar xorijiy investitsiyalar va kreditlarni jalb etgan holda investitsiya loyihalarini tuzish va ko'rib chiqishda qarorning 2- ilovasidagi sxema asosida ishlab chiqilgan yuqoridagi 4.5.1- chizmaga amal qiJinmoqda. O'zbekiston Respublikasi ·Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi zimmasiga xorijiy investitsiyalar va kreditlarni jalb etish uchun investitsiya takliflarining yagona bazasini shakllantirish, potensial xorijiy investorlarni izlash, amalga oshirish taklif etilayotgan loyihalar to'g'risida ularga zarur axborotlarni yetkazish, shuningdek, xorijiy investorIar va kreditorlar bilan erishilgan ahdlashuvlarni rasmiylashtirishda xo'jalik yurituvchi subyektlarga ko'maklashish vazifasi yuklatiIgan. O'zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi yagona ma'lumotlar bazasiga kiritilgan investitsiya takliflarining am alga oshirilishi to'g'risida har oyda Vazirlar Mahkamasiga axborot berib bormoqda. O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi xo'jalik yurituvchi subyektlar tomonidan O'zbekiston Respublikasi bergan kafolatlar bo'yicha majburiyatlarning o'z vaqtida bajarilishini ta'minlash ustidan tizimli monitoring o'matsin va qarorlar qabul qilish uchun har chorakda Vazirlar Mahkamasiga tegishli axborotlarni taqdim etmoqda. VazirIar Mahkamasi tarmoq Komplekslarining rahbarlari O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi bilan birgalikda xorijiy investitsiyalar va kreditlarni jalb etgan holda investitsiya loyihalarini am alga oshirishning tasdiqlangan tarmoqli jadvallarini ijro etish, loyihaoldi hujjatlarini o'z vaqtida tayyorlash va ekspertiza qilish ustidan qattiq nazorat o'matgan.
Joriy yilning 7-8-iyul kunlari Oʻzbekiston Respublikasi Strategik rivojlanish agentligida “Toshkentda xalqaro moliya markazini tashkil qilish: rivojlanish modeli va faoliyatning eng muhim yoʻnalishlari” sessiyasi doirasida ilgʻor xalqaro ekspertlar, moliyachilar, investorlar uchrashdilar.
Toshkent xalqaro moliya markazini tashkil qilish ishlari ichki moliya bozorini rivojlantirishni, xalqaro infratuzilma bilan integratsiyani, raqamli moliya sohasida ixtisoslashuvning rivojlanishini, islom moliyasi va anʼanaviy moliya bozorlari oʻrtasidagi koʻprikni, milliy va transchegaraviy operatsiyalar hajmini oshirishni nazarda tutadi. Bugungi kunda mamlakatda ushbu rejalarni amalga oshirish uchun barcha shart-sharoitlar yuzaga kelganini koʻrish mumkin.
2022 — 2026-yillarga moʻljallangan Yangi Oʻzbekistonning taraqqiyot strategiyasi keng koʻlamli va chuqur islohotlarni oʻz ichiga olgan. Kelgusidagi oʻzgarishlar mamlakatni iqtisodiy, texnologik va ijtimoiy rivojlantirishning yaxlitligi va oʻzaro bogʻliqligi tushunchasiga asoslangan. Moliya sektori 100 ta umummilliy maqsadlardan 39 tasiga erishishga hissa qoʻshadi hamda Strategiyaning barcha yetti yoʻnalishida ishtirok etadi. Xususan, YAIMda xususiy sektor ulushini 2026-yilgacha 45 foizdan 80 foizgacha oshirish, davlat ulushi mavjud boʻlgan tijorat banklarida transformatsiya jarayonlarini yakunlash, xususiy sektorning bank tizimi aktivlaridagi ulushini 15 foizdan 60 foizgacha oshirish vazifalari mavjud. Bozor iqtisodiyotining bunday keskin oʻsishi Oʻzbekiston moliya bozoriga xorijiy investorlar eʼtiborini jalb qilish, milliy bozorning xorijiy savdo maydonchalari bilan aloqa oʻrnatishi uchun koʻpriklar tashkil qilish, yangi xalqaro moliya oqimlarini jalb qilish kabi noyob tarixiy imkoniyatni beradi. Bunga esa Toshkentda xalqaro moliya markazi maydonchasini rivojlantirish hisobidan erishish mumkin.
Oʻzbekistonning “yashil” tarmoqlari xorijiy investitsiyalarni faol jalb qilishi mumkin. Bugun dunyoda moliya bozorlari “Yashil iqtisodiyotning” samarali yondashuvini va rivojlanishini taʼminlaydi. Xalqaro investorlar yashil investitsiyalar hajmini oshirmoqdalar. 2021-yilda dunyoda barqaror obligatsiyalarning chiqarilishi 859 mlrd AQSH dollariga yetdi, bu 2020-yilning koʻrsatkichidan 1,5 baravar ortiq. Ushbu trend boʻshayotgan ichki investitsiya resurslarini iqtisodiyotning boshqa sohalariga yoʻnaltirish imkonini beradi.
Oʻzbekiston Respublikasida 850 mingdan ortiq odamlar aksiyalar sohiblari hisoblanadilar. Shulardan 5 mingdan ortigʻi fond bozorida operatsiyalarni amalga oshiradi. Mamlakatda investorlarning keng bazasi oʻrtasida IPO oʻtkazish bilan bogʻliq ijobiy tajriba mavjud.
Xorijiy moliyaviy investorlar Oʻzbekistonni investitsiya kiritish hududi sifatida koʻrmoqdalar. Oʻzbekiston aksiyador kapitalining taxminan 2,5 foizi xorijiy investorlarga tegishli. Oʻzbekiston Respublikasining obligatsiyalari sakkizta xalqaro ETF (Exchange traded fund) portfeliga kiritilgan.
Xalqaro valyuta fondining prognoziga koʻra, Oʻzbekiston Respublikasi 2021-2026-yillarda YAIMning nominal hajmining oʻzgarish surʼati boʻyicha top-10 mamlakatlar qatoriga kiradi. Ularning ichida iqtisodiyot hajmi boʻyicha respublika toʻrtinchi oʻrinni egallaydi. Bu xalqaro investorlarning yurtimizga boʻlgan eʼtiborini kuchaytiradi.
TXMM koʻp tomonlama moliyaviy muloqot va hamkorlik maydonidir. Markaz uchun uchta maqsadli hamkorlik yoʻnalishlari, yaʼni – Markaziy Osiyo mintaqasi ichidagi hamkorlik, Osiyo va Gʻarb mamlakatlari bilan oʻrnatiladigan hamkorliklar koʻrib chiqilmoqda.