Geografiya va ekologiya fakulteti

14-mavzu. O’zbekiston Respublikasidagi davlat qo’riqxonalari, alohida muhofa etiladigan hududlar
Режа

1. 
   O’zbekiston Respublikasidagi davlat qo’riqxonalari
   
2. 
   Аlohida muhofa etiladigan hududlar
   

Ekologik turizm Vatanimizning tabiiy resurslaridan okilona foydalanish soxasida, ona Vatinimizning landshafti, xayvonot va nabotot dunyosiga boy va betakror tabiati bilan tanishtirish, xalklar urtasidagi dustlik rishtalarini boFlash, mamlakatlar va turli xalklarning biri-birini kengrok bilishi, balki shu bilan birga Uzbekiston xududida kirilib ketishi arafasida turgan noyob xayvonot va nobotot dunyosini saklash va kupaytirish maksadida kurikxonalar (Surxon, Nurota, X,isor, Baday-Tukay, Zarafshon, ^izilkum, CHotkol, Zomin, Kitob) parvarishxonalar («Jayron») ekomarkazi, Sayxun xujaligi) tarkibida va atrofida jaxon talablariga javob beraoladigan milliy tabiiy boFlarni amalga oshirish orkali muxofaza kilinadigan xududlarda ekoturizm ob’ektlarining moddiy-
texnika bazasini yaratish uchun kushimcha chet el investatsiyalarini keltirishdan iboratdir.
Ekologik turizmni rivojlantirishda «Uzbekistonda ekologik turizmni rivojlantirish Konsepsiyasi» dasturlari buyicha katta ishlar bajarilmokda. SHu bilan birga Respublikamizda ekologik turizmni rivojlantirishda echimlari ancha ogir, jiddiy bulgan muammolar xam tuplanib kolgan. Bu muammolarning birinchi navbatda uz echimini kutib turgani, ekologik turizmni rivojlantirishdagi bosh ekoturizm resurslarining davlat muxofazasida turganligidir (1-jadval).
1-jadval
Uzbekiston Respublikasining muxofaza etiladigan tabiiy xududlari ruyxati. («Uzbekiston Respublikasida atrof tabiiy muxit muxofazasi va tabiiy resurslardan foydalanishning xolati tuFrisida Milliy ma’ruza», Toshkent, 2006 yil)

№	Tabiiy landshaft	Muxofaza maskani	Maydoni, ga	Tashkil etilgan yil
1	2	3	4	5
		Davlat kurikxonalari	175536	1971
1	Baday - tukay	Amudaryo pasttekisliklari tukay ekotizimlari	6462	1983
2	Hisor	Hisor tizmasi tog ekotizimlari	80986	1959
3	Zomin	Turkiston tizmasi tog ekotizimlari	21735	1975
4	Zarafshon	Zarafshon daryosi urta okimi tukay ekotizmlari	2352	1971
5	Qizil-kum	Amudaryo urta okimi va kushni saxrolar tukay ekotizimlari	10311	1975
6	Nurota	Nurota tizmasi tog ekotizimlari	26895	1971
7	Surxon	Kuxitang tog tizmasi ekotizimlari va Amudaryo urta okimi tukay ekotizimlari	26895	1975
8	Kitob	Noyob geologik kon	3938	1987
1	Uyum - CHotkol	Garbiy tyonshon	574590	1990

	davlat milliy bog‘i	Ekotizimlari
2	Xalk bog‘i (Zomin)	Turkiston tizmasi ekotizimlari		24110		1977
Davlat tabiat yodgorliklari
1	YOzyovon saxrosi	Noyob tabiat yodgorliklari		1000		1991
2	Mingbuloq tumani tabiat yodgorligi	Usimlik va xayvonot dunyosi		1000		1991
3	CHust tumani tabiat yodgorligi	Usimlik va xayvonot dunyosi		96		1990
Aloxida tabiiy ob’ektlar va komplekslarni saklash, kupaytirish va tiklash uchun xududlar
			Buyurtmaxonalar		1503206
1	O^rOF	Noyob va yukolib borayotgan xayvon va usimliklar		15400		1997
2	Dengizkul	^ayvonot va usimliklar olami		50000		1990
3	Karnobchul	Hayvonot va usimliklar olami		40000		1992
4	Korakir	Xayvonot va usimliklar olami		30000		1992
5	Kushrabod	Xayvonot va usimliklar olami		16300		1992
6	Muborak	Noyob va yukolib borayotgan xayvon va usimliklar		264469		1997
7	Sarmish	Xayvonot va usimliklar olami		5000		1997
8	SaYFOchi	YOvvoyi xayvonlar		1000000		1997
9	Sechankul	Baliklar		7037		1998
10	Sudoche	YOvvoyi xayvonlar		50000		1991
11	Xubara	Tuvalok va uning yashash joylari		25000		1998
		Tabiiy parvarishxonalar		7122
1	«Jayron» Ekomarkazi	Jayron, kulon, Prejevalsk otlari		7122		1976
2	Balik xujaligi xududlari	Suv xavzalaridagi antrapogen tizimlar

	Muxofaza etiladigan landshaftlar	Aloxida tabiiy ekotizimlar	1004005
	Kurort tabiati xududlari	Antropogen ekotizimlar	338
	Rekreatsiya Xududlari	Antropogen va tabiiy ekotizimlar	70
	Davlat biosfera rezervatorlari	Tabiat ekotizimlari	35724
1	CHotkol davlat biosfera kurikxonalari	CHotkol tog tizimi ekotizimlari	35724	1947

Keltirilgan jadval ma’lumotlari bilan tanishib chikib Respublikamizda ekoturizm rivojlanishi kerak bulgan birinchi navbatdagi ekoturizm resurslari davlat muxofazasida ekanligi ma’lum buladi. Bu xolat juda tugri karor kilingan. Dunyoning barcha davlatlarida xam 1-jadvaldagi tabiiy xududlar uzining usimliklar olami va xayvonot dunyosi bilan kattik kuriklanadi. SHu bilan birga ta’kidlash lozimki, juda kuplab davlatlarda, ayniksa tabiatda noyob usimlik yoki xayvon turlari muxofaza kilinadigan kurikxonalardan xam ekologik turizm maksadlarida samarali foydalanishadi. Bunga misol kilib Afrika, Kanada, Amerika, Avstraliyadagi kurikxonalar, rezervatlar va milliy parklar xakidagi kino seriallarning tobora ommaviylashib borayotganligini keltirish mumkin.

Bu xolatning eng muxim sababi, bu muxofazadagi manzillardan ekoturizmda foydalanishning xukukiy-konuniy me’yorlari yaratilganligidir va bu konunlarga «mexmonlar» xam «mezbonlar» xam kattik rioya kilishadi. Respublikamizdagi tabiat kurikxonalariga fakat ilmiy xodimlar kirishga ruxsat beriladi. Bu kurikxonalarga xatto maxsus ilmiy ekspeditsiyalar xam
o
Uzbekiston Respublikasi Tabiatni muxofaza kilish davlat kumitasining ruxsatnomasini olishi kerak.
SHuningdek, Respublikamizning daryo va suv xavzalarida, suv
o
omborlariga kirish Uzbekiston Respublikasi kishlok xujaligi va suv xujaligi vazirligi tomonidan takiklangan. Tabiatimizning diltortar tog va chul landshaftlari xakida xam kayd kilingan cheklovlarni keltirish mumkin. Ekologik turizmni
rivojlantirish uchun ekologik turizmning asosiy resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini taxlil kilib ekoturizmdagi muammolar kuyidagilar ekanligi ma’lum buldi:

1. 
   O‘zbekistonda ekoturizmning asosiy resurslari davlat muxofazasida ekanligidan bu ekoresurslardan xozircha foydalanish imkoniyatlari deyarli yuk xolatda.
   
2. 
   Respublikadagi asosiy ekoturizm resurslariga turistik marshrutlar ishlab chikish konikarsiz xolatdaligini aloxida ta’kidlash zarur.
   
3. 
   Kurikxonalar, zakazniklar va milliy parklarda ekoturizm sukmoklari, marshrutlari va bu marshrutlarda turistlarga xizmatlar kursatish, dam olish va tunash manzillarini yaratishga xaligacha kirishilgan emas.
   
4. 
   Respublikamizda ekologik turizm resurslaridan foydalanishning xukukiy - konuniy me’yorlari xozirgacha ishlab chikilmagan.
   
5. 
   Ekologik turizmni rivojlantirishda ekologik turizm maskanlaridagi tadbirkorlik, tashabbuskorlik, turizm- biznes maxalliy mexnat resurslarining ish bilan band bilishidagi ta’lim - targibot, kiziktirish ishlari konikarsiz axvolda.
   
6. 
   Ekoturizmni rivojlantiriщda ichki ekoturizm va xalkaro ekoturizmning milliy reklamasi ichki turizm bozorida xam tashki turizm bozoriga xam chikarilmagan.
   

Uzbekistonda muxofaza kilinadigan tabiiy xududlarda ekoturizmni rivojlanishini ta’minlaydigan asosiy chora va tadbirlar «Ekoturizm Konsepsiyasida» mukammal xolatda berilgan. Ekoturizmning dunyoda tutgan urni, mavkei xamda Uzbekistondagi saoxiyati va uning rivojlanishiga e’tiborga olgan xolda «Tabiatni muxofaza kilish Davlat kumitasi Vatanimizning muxofaza kilinadigan tabiiy xududlarida ekoturizmning rivojlanishini ta’minlaydigan kuyidagi asosiy chora va tadbirlar ishlab chikdi»:

1. 
   Respublikamizda ekoturizm soxasida xizmat kiluvchi, jaxon talablariga javob beraoladigan yukori malakali mutaxassislarning etishmasligini xisobga olgan xolda, yosh mutaxassislarni ekoturizm rivojlangan mamlakatlarga (AKSH, YAponiya, Kanada,Fransiya, Germaniya) malakalarini oshirish uchun ukishga, ishga yuborish lozim.
   
2. 
   Jaxon andozalari va talablariga mos keladigan ilmiy va iktisodiy asoslangan katta -kichik, kiska va uzok muddatga muljallangan loyixalar va biznes rejalar ishlab chikib amalga oshirish lozim (imtiyozli kredit asosida).
   
3. 
   Uzbekistonda ekoturizmning jaxon talablariga javob beraoladigan moddiy-texnik, axborot taxliliy bazasini yaratish, xizmat kursatish va servis soxasini rivojlantirish zarur.
   
4. 
   Vatanimizning tarixiy yodgorliklari, guzal va betakror tabiati, landshafti, nobotat va xayvonot dunyosi xakida bukletlar, turistik atlas va xaritalar yordamida dunyo ekoturizm bozorida tarFibot ishlarini amalga oshirish lozim.
   
5. 
   Baday-tukay va «Jayron» ekomarkaziga kushni xududlarda Markaziy Osiyoda kirilib ketishi xavfli bulgan noyob xayvonlarni saklash va kupaytirish uchun Milliy boFlar tashkil kilish lozim.
   
6. 
   Uzbekiston viloyatlari buyicha yangi ekoturistik dasturlar, yunalishlar va xaritalar tuzish kerak.
   
7. 
   Ekoturizm soxasi bilan boFlik tashkilotlarga kuprok xukuklar, imtiyozli kreditlar berish, tabiatni muxofaza kilish davlat kumitasi tomonidan ishlab chikilgan «Tabiatni muxofaza kilish tuFrisida»gi konunga ekoturistlarga nisbatan xukukiy nazorat ishlarini engillashtirish buyicha ayrim konun xujjatlariga uzgartirish va kushimchalar kiritish lozim.
   

Vatanimizning ekoturizmning tarakkiyot saloxiyati nixoyatta katta va uni jadal sura’tlar bilan rivojlantirish uchun barcha imkoniyatlar mavjud. Fakat bu saloxiyat va imkoniyatlardan jaxonda ekoturizmi tarakkiy etgan mamlakatlar tajribasiga tayangan xolda okilona foydalanish xamda ilmiy asosda xatolarsiz amalga oshirish lozim.