Geografiya va ekologiya fakulteti ekologiya kafedrasi

Ikki yarusli tindirgich.
1-chiqindi suvlar kiradigan tarnov; 2-suv keltiruvchi tarnov; 3-suzib yuruvchi to’siq; 4-tindirgich tarnovi; 5-chiqindi suvlar uchun lo’kidon; 6-loyqa cho’kmani olib ketuvchi nay; 7-loyqa cho’kma uchun lo’kidon; 8-loyqani tushiruvchi nay.


Buning uchun oldindan cho’kma yig’iladi, unga ishqoriy achish jarayoniga o’tish uchun imkon beriladi, tindirgichdagi hamma bo’shliq ishqoriy reaksiyaga o’tadi. Shundan keyingina tindirgichlar ishga tushiriladi. Cho’kma yig’ish kamerasidagi cho’kmaning hajmi yangi chiqindining suvdan chiqadigan hajmidan ancha ko’p, shuning uchun ham yangi cho’kma ishqoriy sharoitdagi cho’kmaga aralashib ishqoriy reaksiya sharoitida yashaydigan mikroblar ta’sirida parchalanadi. Tindirgich ishlashi bilanoq unga pishgan faol cho’kma tushiriladi. Shunday qilib, cho’kma bo’shlig’i kerakli mikroblar bilan zararlantiriladi. Metanli achish jarayonini buzmaslik uchun har 10 kunda bir marta oz-ozdan faol cho’kma qo’shiladi.
Tindirgichdan olingan achigan cho’kmaning hidi bo’lmaydi, rangi qora, undagi vodorod sulfid temir bilan qo’shilib FeS ni hosil qiladi, u suvni shimib cho’kmaning qurishiga yordam beradi.
Tindirgichda achish jarayonining borishi havo haroratiga ham bog’liq. Shuning uchun ham kamerada yig’ilgan chiqindi suvning qishki o’rtacha harorati norma darajasida saqlanadi.
Har bir regionda cho’kma o’ziga xos temperaturada saqlanadi. Yetilgan cho’kma tindirgichdan maxsus trubalar orqali bosim yordamida olinadi, trubaning ochiq tomoni tindirgich tagida yotadi, ikkinchi uchi cho’kma kamerasiga ulanadi.
Oqava suv haroratiga qarab cho’kmaning chirish vaqtini aniqlash

Cho’kma kamerasining hajmi (m^3)	Cho’kmaning cherish vaqti (kun)	Chiqindi suvining o’rtacha harorati (gradusda)
111	210	6
95	180	7
80	150	8,5
65	120	10
50	90	12
30	60	15
15	30	20

Goho ikki yarusli tindirgichlarga maxsus moslamalar o’rnatilib metan gazi yig’ib olinadi va xo’jalikda ishlatiladi.

Biologik usul bilan chiqindi suvlarni tozalashdan maqsad ularni zararsizlantirish, ular tarkibidagi organik moddalarni mineral noorganik moddalarga aylantirish, kolloid moddalarni parchalash, mexanik usul bilan tozalash mumkin bo’lmagan iflosliklardan holi qilishdir. Biologik jarayon tabiiy yo’l bilan amalgam oshiriladi.Tabiiy usul bilan tozalashga oqava suvlarni tozalovchi filtrlash, sug’orish maydonlari va sun’iy texnik biofiltrlar misol bo’ladi.
Sun’iy tozalash inshootlari aerotenklar, biologic suv havzalari hisoblanadi. Texnik usulda tozalash qurilmalari qanchalik murakkab bo’lmasin, ularning asosini biologik usul tashkil qiladi.
Biologik suv havzalari
Biologik suv havzalarida oqava suv tarkibidagi organik moddalar mineral moddalarga aylantiriladi.Biologik suv havzalarining kattaligi 1 gektarga teng bolib, chuqurligi 0,5-1 metr bo’ladi.
Biologik suv havzalari chiqindi suvlarni gelmintlardan, patogen mikroblardan ozod qilish uchun foydalaniladigan yopiq suv havzalaridir. Agar sug’orish maydonlari suvni qabul qilmasa uni shunday suv havzalariga tushirsa ham bo’ladi.
Chiqindi suvlar qishloq xo’jalik maqsadlari uchun ishlatiladigan bo’lsa, turli kichik suv havzalaridan foydalanish mumkin. Bularning ichida eng ahamiyatlisi oksidlovchi biologik suv havzalaridir. Bunday suv havzalarida ichak tayoqchalari, gelmintlar deyarli yuz foiz nobud bo’ladi. Biologik hovuzlar kam miqdordagi chiqindi suvlarni tozalashga mo’ljallangan. Ulardan ko’pincha yoz faslida keng foydalaniladi. Chiqindi suvlarning bunday suv havzalarida tozalanishi uchun uzog’i bilan 8-10 kun vaqt ketadi.
Oksidlovchi suv havzalari ishini yaxshilash uchun ular bo’linmalarga bo’linadi.
Bu bo’linmalar alohida ishlaydi. Har bir bo’linmaga ikki kun suv suv to’ldirib qo’yiladi, uni tozalash uchun 10 kun kerak bo’ladi. Bunday bo’linmalar kamida 5 ta bo’lishi kerak. Bo’linmalar maydoni 0,3-1,5 gektar bo’lib, suv havzalarining tagi 0,01-0,015S ga teng. Hovuzning bo’yiga parallel qilib betonli nov ochiladi. Suvning chiqib ketishi va kirishi uchun ham 15-20 metrli beton moslamalar joylashtiriladi.
Tindirilgan suv suv havzalariga tushiriladi. Cho’kmalarni chiqarish uchun suv havzasining tagiga maxsus truba o’rnatiladi, kuz faslida cho’kmalar chiqindi suv bilan suyultirilib sug’orish shudgorlariga tashlanadi.
Chiqindi suvlarni tezroq tozalash zarur bo’lsa, suv havzasida 10-15% tozalangan suv qoldiriladi. Oksidlovchi suv havzalaridagi suv qatlami 0,6 metr bo’lishi kerak. Suv yuzasi bilan atmosfera havosining almashinib turishi suvning tezroq oksidlanishiga imkon beradi. Havo harorati 6S bo’lganda biologik hovuzdagi suvning tozalanishi normal davom etadi. Biologik hovuzlar yozning issiq kunlarida, yuqori haroratda suvni yaxshi tozalaydi.
Hozir butun dunyoda chiqindi suvlar biologik hovuzlarda tozalanadi. Chunki keyingi vaqtda suv tarkibi juda o’zgarib ketdi.
Biologik suv tozalash hovuzlarining o’ziga yarasha kamchiliklari ham bor. Bunday hovuzlarda suvning tozalanishi iqlimga bog’liq. U 2-3 kundan 2,5-3 oygacha cho’zilishi mumkin.
Oqava suvlarni tozalashda qo’llaniladigan biofiltrlar
Biofiltrlar pishiq g’ishtdan yoki temir-betondan qurilgan inshootdir. Inshootning vazifasi uncha ko’p bo’lmagan chiqindi suvlarni tozalashdir. Biofiltrlar qurish uchun kichikroq yer maydoni tanlanadi. Biofiltrlar qishin-yozin ishlaydigan, sun’iy ravishda temir betondan qurilgan biologik tozalash inshootidir.
Biofiltrlarda oksigen qatnashishi sababli biokimyoviy jarayon jadal kechadi, oqibatda chiqindi suv tarkibidagi organik moddalar tez parchalanib mineralizatsiyaga uchraydi, mikrob qiriladi, gelmint tuxumlari ham jonsizlanadi.
Biofiltr to’rt burchak yoki yumaloq shakldagi bo’shliq bo’lib, uning ichi filtrlovchi material bilan to’ldiriladi. Bunday materiallar g’ovak, yengil, havo o’tkazadigan, parchalanmaydigan bo’lgani ma’qul. Ko’mir shlaki, koks, shag’al, maydalangan tosh, kuydirilgan keramzit shunday material bo’lishi mumkin.
Filtr material ustida suvni bir xil taqsimlovchi truba va ularga ulangan suvni sochib beradigan sprinklar bo’ladi. Sprinklar sistemasi suvni taqsimlovchi bak, tarqatuvchi truboprovodlar va sprinklardan iborat.Biofiltrning eng pastki qavati 0,2 metr, filtr materiallarining diametri 50-70 mm, ustki qavatining qalniligi – 1,8 metr, filtr materiallarining diametri esa 30-40 mm.ga teng.
Amerika Qo’shma Shtatlari, Kanada,Germaniya va boshqa mamlakatlarda biofiltrni to’ldirish uchun plastmassadan tayyorlangan, kattaligi 0,6x0,6x12 m. yoki 0,3x0,3x1,2 metrli g’ovak qurilmalardan foydalaniladi. Material yengil, ularni tashish va biofiltrga o’rnatish anchagina qulay bo’lib, qurilma tarkibidagi g’ovak bo’shliq 97% ni tashkil etadi, shlakdagi g’ovaklar 45% ni tashkil qiladi. Bunday sun’iy plastmassadan tayyorlangan filtrlash materiallari chiqindi suvlarning oksidlanishi uchun yaxshi sharoit tug’diradi.
Biofiltrlar – chiqindi suvlarni faqatgina mexanik yo’l bilan tozalangandan so’ng qabul qiladi.
Biofiltr dastlab filtrlovchi materiallar bilan to’ldirilgandan so’ng organik moddalar, mikroblar bilan to’yintiriladi.
Filtrlovchi materiallar chiqindi suv tarkibidagi moddalarni shimib, mikrob pardasini hosil qiladi. Parda yuzasidagi millionlab bakteriyalar organik moddalar bilan oziqlanib juda tezlik bilan ko’payadi. Filtrlovchi materialdagi zarrachalarning hammasi parda bilan qoplanadi, bu pardalar chiqindi suvlarni tozalashda katta ahamiyatga ega. Biofiltrlardan asosan yozning issiq kunlarida foydalaniladi.
Filtr material orasidagi havo tozalash jarayonining aerob sharoitda borishini ta’minlaydi, oksidlanish jarayonini kuchaytiradi. Suv filtrning yuqori tomonidan pastga oqib tushib o’z yo’lida bakteriali parda va havo bilan uchrashadi.
Suvning tozalanishi ikki bosqichda o’tadi. Chiqindi suv tarkibidagi erigan va kolloid holdagi organik moddalar mikrob pardasi orqali shimiladi, keyin esa ularning mineralizatsiya va nitrifikatsiya jarayoni jadal holatda o’tadi. Bu jarayon tuproqdagiga nisbatan ancha jadal o’tadi, suvning tozalanishi 2-3 soatda tugaydi. Har bir odamdan bir kecha-kunduzda ajraladigan chiqindini oksidlash uchun 30-50 gramm oksigen kerak bo’ladi.
Odatda, biologik pardaning oksidlash kuchi 1 m³ filtr material uchun o’rtacha 1 sutkada 200 grammga teng, iqlim sharoitiga qarab bu ko’rsatkich 150 dan 300 grammgacha o’zgarishi mumkin.