|
«Geotizim» va «Geomorfologiya» atamalarining mazmunmohiyatini tushuntiring.
Javob: Geotizim – boshqariluvchan tizimlarning alohida, o‘ziga xos sinf; Yer yuzasidagi komponentlari bir-biri bilan tizimli aloqada bo‘lgan hamda ma’lum yaxlitlik sifatida fazo qobig‘i va kishilik jamiyati bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladigan barcha o‘lchamdagi makon.
Geomorfologiya – yer yuzi relyefini o’rganadigan geografiya fanining bir tarmog’i.
O‘zbekiston siyosiy-ma’muriy xaritasidan faqat bitta davlat bilan chegaradosh bo‘lgan respublikamizning viloyatlarini ko‘rsating. Ulardan qaysi birida qolganlariga nisbatan Quyosh eng so‘ngra botadi? Bu viloyat markazining geografik koordinatalarini aniqlang.
Javob: Respublikamizdagi faqat bitta davlat bilan chegaradosh bo‘lgan viloyatlari: Navoiy, Xorazm, Buxoro, Andijon. Ular ichida Xorazm viloyatida qolganlariga nisbatan Quyosh eng so‘ngra botadi. Xorazm viloyatining markazi-Urganch shahrining geografik koordinatalari: 41°30' shimoliy kenglik, 60°40' sharqiy uzoqlik.
27-BILET
1. Tabiiy geografik jarayonlar.
Javob: Tabiiy geografik jarayonlar deb, Yerning tashqi (ekzogen) kuchlari va inson xo‘jalik faoliyati ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlarga aytiladi. Tabiiy geografik jarayonlar tog‘ jinslarining yemirilishida, tog‘ jinslari fizik holatining o‘zgarishida, yer yuzasi relyefining shakllanishi va o‘zgarishida, atmosfera hodisalari rivojlanishida namoyon bo‘ladi. Tabiiy geografik jarajonlar quyidagi turlari mavjud:
Nurash. Nurash deb, haroratning o‘zgarishi, kimyoviy jarayonlar, atmosfera, suv va organizmlar ta’sirida tog‘ jinslarining yemirilishiga aytiladi. Nurash uch turga ajratiladi: fi zik, kimyoviy va organik nurash. Eroziya (lotincha «erosio» – yemirish, yuvilish) deb tog‘ jinslari va tuproqning oqar suvlar ta’sirida yuvilishiga aytiladi. Eroziya yuzalama va chiziqli turlarga bo‘linadi. Yuzalama eroziya jarayoni tog‘ yonbag‘irlarida keng tarqalgan. Uning oqibatida tog‘ yonbag‘irlaridagi jinslar yuvilib, pastga tushadi. Yumshoq jinslardan tashkil topgan qiya joylarda yuvilish natijasida jarlar vujudga keladi. Chiziqli eroziya daryo eroziyasi deb ham ataladi.
Buning natijasida daryo o‘zanlari va qirg‘oqlari yuviladi. Daryo qirg‘oqlarining yuvilishi Xorazm va Qoraqalpog‘istonda «deygish» deyiladi. Amudaryo 1925-yilda sobiq To‘rtko‘l shahrining yaqinidan oqqan. 1938-yilga kelib Amudaryo shaharni yuvib keta boshladi, 1950-yilga kelib esa daryo To‘rtko‘l shahrini butunlay yuvib ketgan. Keyinchalik daryodan ancha uzoqda yangi, hozirgi To‘rtko‘l shahri bunyod etildi. Abraziya (lotincha «abrasio» – qirish, qirtishlash) deb, okean, dengiz va ko‘l qirg‘oqlarining to‘lqinlar tomonidan yemirilishi va tekislanishiga aytiladi. Abraziya natijasida okean va dengiz, ko‘l qirg‘oqlarida tekisliklar hosil bo‘ladi.
Respublikamizdagi yirik ko‘llar va suvomborlarining qirg‘oqlarida abraziya jarayonini kuzatish mumkin. Deflyatsiya (lotincha “defl atsio” – pufl ash) – tog‘ jinslarining shamol ta’sirida yemirilib, maydalangan zarralarning boshqa joylarga ko‘chishi. Deflyatsiya qurg‘oqchil o‘lkalarda, ayniqsa, qumli cho‘llarda kuchli bo‘ladi. Shamol qumlarni to‘zg‘itib, bir joydan ikkinchi joyga tashib uylarga, yo‘llarga, quduqlarga zarar yetkazadi. Ayniqsa, o‘simlik qoplamini zararlab chorvachilikka ziyon keltiradi. Defl yatsiyaning oldini olish va zararini kamaytirish uchun daraxt va buta o‘simliklarini ekish lozim. Sel – tog‘ vodiylari, soylar va jarlardan qisqa vaqt ichida juda katta tezlik bilan oqib keluvchi tosh aralash loyqa suv oqimi. Sellar tog‘li o‘lkalarda jala yog‘ishi natijasida yuzaga keladi. Sellar o‘zi bilan birga loyqa va toshlarni olib keladi. Tezligi soatiga 10–15 km ni tashkil etishi mumkin. U yo‘lda uchragan hamma narsani yuvib ketadi va juda katta moddiy va ma’naviy zarar yetkazadi. Sel hodisasi O‘rta Osiyoda, Kavkaz, G‘arbiy Yevropa, Shimoliy va Janubiy Amerikaning tog‘li o‘lkalarida ko‘proq sodir bo‘ladi. Respublikamizning tog‘li hududlarida ham sel hodisalari tez-tez bo‘lib turadi. Ularning zararini kamaytirish va sel suvlaridan foydalanish uchun tog‘ yonbag‘irlari va tog‘oldilarida selxonalar qurilgan. Karst deb, suvda yaxshi eriydigan tog‘ jinslarining yer usti va osti suvlari ta’sirida eritilib, oqizib ketilishiga va yerostida turli xil bo‘shliqlar (g‘orlar)ning, yer yuzasida esa o‘pirilmalar va chuqurliklar hosil bo‘lishiga aytiladi. Suvda tez eriydigan jinslarga ohaktosh, dolomit, bo‘r, mergel, gips va turli xil tuzlar kiradi. Bunday jinslar tarqalgan joylarda qurilish ishlari olib borish ancha murakkab jarayon hisoblanadi. Surilma deb, tog‘ jinslarining og‘irlik kuchi ta’sirida yonbag‘ir bo‘ylab pastga surilib tushishiga aytiladi. Surilmalar, asosan, tog‘li o‘lkalarda sodir bo‘ladi (6-rasm). Ko‘pincha suvli va suv o‘tkazmaydigan gilli qatlamlar ustma-ust joylashgan tik yonbag‘irlarda ro‘y beradi. Surilmalar ham sellar kabi xo‘jalikka juda katta moddiy zarar yetkazadi. Yonbag‘irlar tuproq va o‘simliklarini olib ketib, yo‘l va inshootlarni ko‘mib yuboradi. Surilmaning oldini olish uchun yonbag‘irlarda suvli qatlamga tushadigan suv miqdorini kamaytirish tadbirlari amalga oshiriladi. Sug‘orma dehqonchilik natijasida o‘pqonlar avj olib, yerlar qishloq xo‘jaligida foydalanishga yaroqsiz holga keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
