Geog 1 (38-янги). p65

Iqlim mintaqalari. Ekvatordan qutblarga tomon issiqlikning
kamayishi hamda turli kengliklarda yil bo‘yi yoki fasllar bo‘-
yicha turli havo massalarining hukmronligi tufayli Yer yuzida
7 ta asosiy va 6 ta oraliq iqlim mintaqalari vujudga kelgan. Asosiy
mintaqalarda yil bo‘yi nomlari tegishli havo tiði bilan bog‘liq
bitta havo massasi hukmron. Oraliq mintaqalarda havo tiðlari
fasllar bo‘yicha almashib turadi (2- jadval).
2- jadval
Yerning iqlim mintaqalari
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
I
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
I
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
I
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
I
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
I
i
r
a
l
a
s
s
a
m
o
v
a
H
i
r
a
l
a
s
s
a
m
o
v
a
H
i
r
a
l
a
s
s
a
m
o
v
a
H
i
r
a
l
a
s
s
a
m
o
v
a
H
i
r
a
l
a
s
s
a
m
o
v
a
H
i
r
a
l
t
a
y
i
s
u
s
u
x
m
i
l
q
I
i
r
a
l
t
a
y
i
s
u
s
u
x
m
i
l
q
I
i
r
a
l
t
a
y
i
s
u
s
u
x
m
i
l
q
I
i
r
a
l
t
a
y
i
s
u
s
u
x
m
i
l
q
I
i
r
a
l
t
a
y
i
s
u
s
u
x
m
i
l
q
I
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
y
i
s
o
s
A
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
y
i
s
o
s
A
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
y
i
s
o
s
A
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
y
i
s
o
s
A
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
y
i
s
o
s
A
l
a
i
r
o
t
a
v
k
E
a
v
q
i
s
s
i
,
l
a
i
r
o
t
a
v
k
E
m
a
n
-
a
h
,
z
o
y
r
i
‘
g
m
o
y
r
e
s
a
v
q
i
s
s
i
i
y
‘
o
b
l
i
Y
i
d
a
n
a
l
q
a
s
a
d
i
f
o
r
t
a
C
°
6
2
+
4
2
+
t
a
r
o
r
y
i
b
u
n
a
j
a
v
y
i
l
o
m
i
h
S
k
i
p
o
r
t
a
v
q
i
s
s
i
,
k
i
p
o
r
T
q
u
r
u
q
.
q
u
r
u
q
,
q
i
l
i
h
s
i
q
;
q
u
r
u
q
,
q
i
s
s
i
z
o
Y
i
d
a
‘
g
o
y
m
a
k
n
i
‘
g
o
Y
y
i
b
u
n
a
j
a
v
y
i
l
o
m
i
h
S
l
i
d
a
t
‘
o
m
a
v
q
i
l
i
,
l
i
d
a
t
‘
o
M
m
a
n
i
d
a
l
‘
o
b
n
o
y
o
m
a
n
q
i
n
a
l
s
a
f
a
t
t
r
‘
o
T
a
v
a
k
i
t
k
r
a
(
y
i
b
t
u
Q
)
a
k
i
t
k
r
a
t
n
a
a
v
q
u
v
o
s
,
y
i
b
t
u
Q
q
u
r
u
q
.
i
d
a
‘
g
o
y
m
a
k
n
i
‘
g
o
y
,
q
u
v
o
s
i
y
‘
o
b
l
i
Y
n
a
g
n
a
l
p
o
q
n
a
l
i
b
k
i
l
z
u
m
a
v
r
o
q
r
e
Y
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
q
i
l
a
r
O
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
q
i
l
a
r
O
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
q
i
l
a
r
O
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
q
i
l
a
r
O
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
q
i
l
a
r
O
y
i
b
u
n
a
j
a
v
y
i
l
o
m
i
h
S
l
a
i
r
o
t
a
v
k
e
b
u
s
,
l
a
i
r
o
t
a
v
k
e
a
d
z
o
Y
k
i
p
o
r
t
a
d
h
s
i
q
,
q
i
l
i
h
s
i
q
;
r
i
‘
g
m
o
y
r
e
s
,
q
i
s
s
i
z
o
Y
q
u
r
u
q
y
i
b
u
n
a
j
a
v
y
i
l
o
m
i
h
S
k
i
p
o
r
t
b
u
s
,
k
i
p
o
r
t
a
d
z
o
Y
l
i
d
a
t
‘
o
m
a
d
h
s
i
q
i
l
n
i
‘
g
o
y
,
q
i
l
i
h
s
i
q
;
q
u
r
u
q
,
q
i
s
s
i
z
o
Y
)
r
o
q
n
a
z
’
a
b
,
r
i
‘
g
m
o
y
(
a
v
a
k
i
t
k
r
a
b
u
S
a
k
i
t
k
r
a
t
n
a
b
u
s
,
l
i
d
a
t
‘
o
m
a
d
z
o
Y
y
i
b
t
u
q
a
d
h
s
i
q
,
q
u
v
o
s
h
s
i
q
;
i
l
n
i
‘
g
o
y
,
q
i
l
i
z
o
r
i
b
z
o
Y
q
u
r
u
q

---

27
Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Atmosfera, troposfera, havo massalari, iqlim hosil qi-
luvchi omillar, havo harorati, yog‘inlar.
Nazorat uchun savollar
1. Havo massalari deb nimaga aytiladi?
2. Iqlim hosil qiluvchi qanday asosiy omillarni bilasiz?
Amaliy topshiriqlar
1. Atlasning iqlim xaritasidan ko‘p va kam yog‘in yog‘a-
digan joylarni aniqlang va yozuvsiz xaritada belgilang.
2. Atlasdagi iqlim xaritasidan O‘zbekistonning o‘rtacha yil-
lik harorati va yog‘in miqdorini aniqlang.
11- §. Tabiat komplekslari,
ularning almashinishi va zonalligi
Tog‘ jinslari, relyef, iqlim, yerosti va yerusti suvlari, tup-
roq, o‘simlik, hayvonot olami tabiat komponentlarini hosil
qiladi. Tabiat komponentlarining o‘zaro uzviy aloqasi va bir-bi-
riga ta’siri natijasida vujudga kelgan va o‘ziga xos xususiyatlar-
ga ega bo‘lgan hududlar tabiat komplekslari (landshaft) deb
ataladi.
Tabiat komplekslari (TK) quruqlikda egallagan maydoniga
ko‘ra har xil kattalikda bo‘lishi mumkin. Masalan, materiklar
va okeanlar geografik qobiqdan keyingi eng yirik TKdir. O‘z
navbatida, materiklar kichikroq TK — o‘lkalar, kichik o‘lkalar,
tabiiy geografik rayonlar va tabiat zonalariga ajraladi.
Tabiat zonalari — o‘ziga xos iqlimi, tuproq qoplami,
o‘simlik va hayvonot olamiga ega quruqlikning yirik tabiiy
komplekslari. Ularning nomlari ko‘proq o‘simlik qoplami bilan
bog‘liq.
Har bir iqlim mintaqasining o‘ziga xos tabiat zonalari tar-
kib topgan. Masalan, mo‘tadil iqlim mintaqasida 70° shq. u.

---

28
(sharqiy uzunlik) meridiani bo‘yicha ignabargli o‘rmonlar (tay-
ga), aralash o‘rmonlar, keng bargli o‘rmonlar, o‘rmon-dasht,
dasht, chalacho‘l va cho‘l tabiat zonalari joylashgan. Iqlim
mintaqa ichida tabiat zonalari — okean bo‘ylaridan quruqlik
ichkarisiga tomon, namgarchilik kamayishi sari almashinadi.
Shuning uchun ham cho‘l tabiat zonasi mo‘tadil, subtropik va
tropik iqlim mintaqalarining o‘rta qismlarida uchraydi.
Tabiat komplekslarining almashinishini geografik kengliklar
bo‘yicha tahlil qilish mumkin. Barcha tabiat komplekslari, ya’ni
iqlim mintaqalari va tabiat zonalari ekvatordan har ikkala
qutblar tomon qonuniy ravishda almashinib boradi. Bunga,
birinchi navbatda, iqlimiy sharoit sababdir.
Tog‘larda tabiat komplekslari tog‘ etagidan tepasiga tomon
almashinib boradi. Tog‘lardagi tabiat kompleksining, ya’ni ba-
landlik mintaqalarining ko‘p yoki ozligi shu tog‘larning geo-
grafik o‘rniga, balandligiga, shamollarning yo‘nalishiga, okean-
lardan uzoq yoki yaqinligiga bog‘liq bo‘ladi. Tog‘ ekvatorga qan-
cha yaqin va baland bo‘lsa, undagi tabiat komplekslari shuncha
ko‘p bo‘ladi va almashinib keladi.
Okeanlarda TK o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ular
ko‘pincha suvning harorati, sho‘rligi, oqimlarning iliq yoki so-
vuqligiga bog‘liq. Dunyo okeanida 11 ta tabiat mintaqasi ajra-
tilgan: bitta ekvatorial, ikkitadan qutbiy, qutbyoni, mo‘tadil,
subtropik va tropik mintaqalar kenglik bo‘ylab almashib joy-
lashadi.
Insonning xo‘jalik faoliyati natijasida o‘zgartirilgan TK antro-
pogen komplekslar yoki antropogen landshaftlar deb ataladi.