Geog 1 (38-янги). p65

Litosfera plitalari tektonikasi. 1968- yilda amerikalik bir
guruh olimlar (L. R. Sayks, J. Oliver va b.) yangi mobilizm,
ya’ni „litosfera plitalari tektonikasi“ giðotezasini e’lon qilishdi.
Bu Beruniy, Vegener g‘oyalari asosida  yaratilgan eng so‘ng-
gi, mukammal giðotezadir. Okean tubi tadqiqotlari, kosmik
tasvirlar tahlili, aniq geodezik o‘lchovlar va boshqa manbalar-
dan olingan yangi ma’lumotlar natijasida litosfera plitalarining
turli tomonga, har xil tezlikda harakatlanayotganligi ma’lum
bo‘ldi. Bunga yuqori mantiya va astenosfera qatlamlaridagi
moddalarning uyurmali harakati sababdir (5- rasm).
5- rasm. Litosfera plitalarining harakat mexanizmi.
Mantiya
Materik yer
po‘sti
Okean yer
po‘sti
YADRO
Kengayish
Siqilish

---

21
Mantiya moddalarining yuqori tomonga harakatlanishi nati-
jasida litosfera plitalari bir-biridan uzoqlashadi. Natijada o‘rta
okean tizmalari paydo bo‘lib, bazaltli okean po‘sti kengayadi. Bu
hududda  darz (rift)lar, yer yoriqlari, harakatdagi vulqonlar
mavjud hamda kuchli zilzilalar bo‘lib turadi. Kengayish ho-
disasi Afrika yer yorig‘i, Baykal ko‘li, Qizil dengiz va boshqa
joylarda ham kuzatilgan.
Fan-texnika taraqqiyotining yangi ma’lumotlari asosida
materiklar va okeanlarning vujudga kelishi haqida yanada mu-
kammalroq giðotezalar yaratilishi mumkin. Hozircha litosfera
plitalari tektonikasi giðotezasi ko‘pchilik tadqiqotchi olimlar
tomonidan tan olingan.