Geodeziya laboratoriya

YERNING UMUMIY SHAKLI VA O‘LCHAMLARI

O‘lchangan Yer sirti bo‘laklarini qog‘ozga tasvirlash uchun Yerning umumiy shakli va o‘lchamlarini bi- lish zarur. Yer sirtining 71 % i okean suvi bilan band bo‘lganligi uchun Yerning shakli deb tinch holatdagi okean suvi sathining materiklar tagidan fikran davom et- tirilishidan hosil bo‘lgan sathiy sirt qabul qilinadi (1- rasm).

Sathiy sirt geoid deyiladi, sathiy sirt har bir nuqtasida Pq shovun

5

1- rasm. Yerning umumiy shakli.

2- rasm. Geoid va ellipsoid ko‘rinishi: pq — shovun chiziq; mn — ellipsoidga normal (perpendikular) chiziq; u — shovun chiziq og‘ishi.
chizig‘iga perpendikular bo‘ladi (2- rasm), shovun chizig‘i oke- anlar suvi sathiga mos keladi, ammo quriqlikdagi tog‘li joylarda esa undan 4 metrgacha farq qilishi mumkin bo‘lgan kvazigeoid nomini olgan sirtni hosil qiladi va ularni matematik formulalar yordamida ifodalab bo‘lmaydi. Shu sababli Yerning shakli uchun geoiddan eng kam og‘adigan ellipsning kichik PP₁ qutb o‘qi atrofida aylanishidan hosil bo‘lgan har bir nuqtasi mn normalga tik ellipsoid sirti — sferoid qabul qilinadi (3- rasm). Ellipsoid o‘lchamlari uning katta yarim o‘qi a, kichik yarim o‘qi b va

_{а =} a b

a
formuladan aniqlanadigan siqilishi bilan tavsiflanadi.

Miloddan 6 asr ilgariyoq Pifagor Yerni shar shaklida deb aytgan. Nyutonning 1682- yili e’lon qilgan butun dunyo tortishish qonuniga ko‘ra Yer shar shaklida bo‘lmay, bal- ki qutblari bo‘yicha siqilgan ellipsoid shaklida bo‘lishi kerak, degan naza- riyani olg‘a surdi va Fransiya fanlar akademiyasining xodimlari uni tasdiqladi. Shundan keyin Yer shak- lini ellipsoid deb yuritaboshlandi.

3. 
   rasm. Aylanish ellipsoidi yoki sferoid.
   

1946- yildan sobiq ittifoqda geodezik ishlar uchun Yer shakli katta yarim

6

o‘qi a = 6 378 245 m, kichik yarim o‘qi b = 6 356 863 m va siqili- shi a = 1 : 298,3 bo‘lgan F. Krasovskiy ellipsoidi qabul qilingan. Ko‘pincha amaliy masalalarni hal qilishda ellipsoid sirti Yer shakli radiusi = 6371,11 km bo‘lgan shar sirtiga teng deb olinadi.

Hozirgi davrda Yerning shakli deb, quruqlikda uning qattiq qobig‘ining tabiiy sirti, okeanlar va dengizlar hududida esa ular- ning tinch holatdagi sathi qabul qilinadi. Yerning tabiiy sirtini o‘rganish tanlangan sistemada joy nuqtalari holatlari (koordina- talarini) tanlangan masalan, Krasovskiy ellipsoidi) sirtga nisba- tan o‘rganiladi. Geodeziyaning ko‘p masalalarini yechishda Yer shakli sifatida ma’lum radiusli sfera qabul qilinadi.

Yer sirti bo‘lagini xarita, reja va profillarda tasvirlash uchun uning hamma nuqtalari qabul qilingan sirtga proyeksiyalanadi. Yer sirtining kichik uchastkalari uchun ellipsoid sirti tekislik deb qabul qilinadi.

4.