Geodeziya laboratoriya

YO‘L INSHOOTLARINI QURISH

Avtomobil yo‘llarida turli sun’iy inshootlar mavjud bo‘lib, bunday inshootlar duch kelgan to‘siqlar (daryo, soy, kanal, ariq va boshqalar)dan o‘tish uchun quriladi.

Yo‘lsozlikda quyidagicha inshootlar mavjud:

1. 
   Ko‘prik. Yo‘l qoplamasining uzilgan joylari, uchragan to‘siq- lardan, daryo va soylardan transportning o‘tishiga imkon yaratib beradigan inshootga k o ‘ p r i k deyiladi (184- a rasm).
   
2. 
   Chuqur vodiy va soylardagi katta hajmda yer ishlari baja- riladigan joyga quriladigan inshootga v i a d u k deyiladi.
   
3. 
   Bitta yo‘l ustidan ikkinchi bir yo‘l kesib o‘tish vaqtida quril- gan inshootga p u t e p r o v o d deb ataladi (184- b rasm).
   

2 7 8

184- rasm. Ko‘prik.

4. 
   Inshootning osti u yoki bu maqsadda foydalanilsa, bunday inshootga e s t a k a d a deb ataladi. Estakada ostidan avtobus bekati, gulzor, piyodalar yuradigan yo‘lak sifatida va boshqalar uchun foydalanish mumkin (184- b rasm).
   
5. 
   Kichkina hajmdagi suv (oqimi, sarfi)ni o‘tkazib yuborish uchun qurilgan inshootga t r u b a deyiladi. Trubalar yer ostiga o‘rnatilib, trubalarning yuqorisi tuproq bilan ko‘miladi va ana shu tuproqlar orqali yomg‘ir, qor va oqin suvlarni o‘tkazdirib yuboriladi. Bu trubalarning ustidan transportlar, piyodalar va jonivorlar o‘tadi (185- rasm).
   
6. 
   Tez oqar ariqni yo‘l o‘qiga tik qilib o‘lcham (gabarit)dan tashqarida (yo‘l ustidan) olib o‘tishga imkon yaratib beradigan inshootga a k v e d u k deyiladi.
   
7. 
   Tonnellar. Yer inshooti bo‘lib, yo‘lni tog‘ tepasidan, daryo ostidan, yo‘l ostidan o‘tkazish uchun mo‘ljallangan.
   
8. 
   Yo‘lning yurish qismini qor, tosh, jala, ko‘chkilaridan saqlash uchun qurilgan inshootni g a l a r e y a nomi bilan yuriti- ladi.
   

185- rasm. Bo‘ylama qirqim. Ko‘ndalang qirqim.

2 7 9

9. 
   Sochiluvchan jismni to‘kilishidan, qulashdan saqlaydigan hamda gidrotexnik inshootlarda suv bosimini ushlab turishga mo‘ljallangan inshootga t i r g a k d e v o r deb ataladi.
   
10. 
    Ko‘prik va truba o‘rniga chuqur joylarda tosh to‘kib ko‘ tarma ko‘ tarilib, qoplamasining tanasidan suv s izib o‘taveradigan inshootni f i l t r l a s h i n s h o o t i deyiladi.
    

Prolyot (oraliq) qurilma tayanchga tayachn qism orqali tayanadi. Tayanch qismlarining orasidagi masofa r a v o g ‘ o r a l i g ‘ i yoki l oraliq deyiladi (186- rasm).

Ko‘priklar bir prolyotli va ko‘p prolyotli bo‘ladi. Ko‘prik ostida suv sathi o‘zgarib turadi.

Quyidagicha sathlar mavjud:

1. 
   Bahorda va ba’zan yozda suv sathi katta bo‘ladi. Bu sathni e n g y u q o r i s u v s a t h i (yu.s.s.) deb yutiladi (187- rasm).
   
2. 
   Qishda va kuzda suv sathi pasayadi. Ko‘priksozlikda bunday sathni e n g p a s t s u v sathi (p.s.s.) deb ataladi (187- rasm).
   
3. 
   50—100 yilda bir marta qaytariladigan suv sathini t a r i - x i y s a t h (t.s.) deyiladi.
   
4. 
   Eng baland muz oqadigan sath (e. b.m.s.).
   
5. 
   Eng past muz oqadigan sath (e.p.m.s.).
   
6. 
   Kema qatnaydigan sath (k.q.s.).
   

Ko‘priklarning quyidagi asosiy o‘lchamlari mavjud:

1. 
   Yuqori suv sathidan o‘lchangan ozod suv sathiga teshik (otverstiye) deyiladi. Bu ko‘pincha B harfi bilan belgilanadi (188- rasm).
   
2. 
   Prolyot qurilma tayanchga tayanadi. Qirg‘oqdagi massiv tayanchni katta tayanch (ustoy) deb ataladi. Birinchi ustoyning
   

186- rasm. Suv sathi.

2 8 0

187- rasm. Yuqori suv sathi.


188- rasm. B-teshik.


189- rasm. Osma ko‘prik (sistema).
2 8 1

190. 
     rasm. Ramali sistema.
     

orqa devoridan ikkinchi ustoyning orqa devorigacha bo‘lgan maso- fani ko‘prikning uzunligi J deyiladi (187- rasm).

3. 
   Eng yuqori suv sathidan konstruksiyaning quyi qismigacha bo‘lgan masofa ozod balandlik H₁ deb ataladi.
   
4. 
   Yurish sathidan konstruksiyaning pastki nuqtasigacha
   

bo‘lgan masofa h ga qurilish balandligi deb ataladi (187- rasm).

Ko‘priklar sistemalariga ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi:

1. Balkali. 2. Ramalik (190- rasm). 3. Osma (189- rasm).

4. 
   Arkalik (191- rasm). 5. Aralash sistemalar.
   

Balkali sistemalar o‘z navbatida quyidagilarga bo‘linadi:

1. 
   Balkali uzlukli (192- rasm). 2. Balkali konsolli (193- rasm).
   

3. 
   Balkali uzluksiz (194- rasm).
   

Ko‘priklar harakat sathiga ko‘ra quyidagicha bo‘ladi:

Agar harakat sathi prolyot qurilmasining yuqorisida bo‘lsa, bun- ga h a r a k a t y u q o r i d a (192- rasm), agar harakat sathi prolyot qurilmasining ostida bo‘lsa, bunga h a r a k a t p a s t d a deyiladi (195- rasm).

Ko‘prikning bir qismida harakat pastda, bir qismida harakat yuqorida bo‘lsa bunday ko‘prikdagi h a r a k a t o ‘ r t a d a deyiladi (196- rasm).

190. 
     rasm. Arkali sistema.
     

2 8 2

190. 
     rasm. Balkali uzlukli.
     

190. 
     rasm. Balkali konsolli. 1 — konsol; 2 — osma blok.
     

190. 
     rasm. Balkali uzluksiz.
     

190. 
     rasm. Harakat pastda.
     

2 8 3

190. 
     rasm. Harakat o‘rtada.
     

Vazifasiga ko‘ra ko‘priklar quyidagularga bo‘linadi:

1. 
   Temir yo‘l ko‘priklari. 2. Avtomobil yo‘llaridagi ko‘prik- lar. 3. Piyodalar uchun ko‘priklar. 4. Maxsus ko‘priklar. Maxsus ko‘priklarga quyidagilar kiradi: a) suv o‘tkazadigan ko‘priklar;
   

b) gaz o‘tkazadigan ko‘priklar; d) neft o‘tkazadigan ko‘priklar va boshqalar.

Ko‘priklarning uzunligiga qarab klassifikatsiyalari:

Z < 25 bo‘lsa, k i c h i k k o ‘ p r i k l a r deyiladi.

25 < Z < 100 bo‘lsa o ‘ r t a k o ‘ p r i k l a r deyiladi.

Z > 100 bo‘lsa, k a t t a k o ‘ p r i k l a r deyiladi.

Ba’zan ko‘prikning ravog‘ oralig‘laridan birining uzunligi 60 metrdan katta bo‘lsa, lekin o‘zining uzunligi 100 metrga bormasa ham, ko‘prikni k a t t a k o ‘ p r i k deb ataladi.

Ko‘priklar xizmat qilish davriga qarab quyidagilarga bo‘linadi:

1. Doimiy ko‘priklar. 2. Vaqtincha ko‘priklar.

25 yilgacha xizmat qiladigan ko‘priklar yog‘ochdan yasalgan ko‘priklar bo‘lib, ularni v a q t i n c h a k o ‘ p r i k l a r deyiladi.

Materiallariga ko‘ra ko‘priklar quyidagilarga bo‘linadi:

1. Toshdan yasalgan ko‘priklar. 2. G‘ishtdan qilingan ko‘piklar. 3. Yog‘och ko‘priklar. 4. Betondan qilingan ko‘priklar.

5. 
   Temir-betondan qilingan ko‘priklar. 6. Metall ko‘priklar va boshqalar.
   

Ko‘priklarga qo‘yiladigan asosiy talablar:

Har qanday ko‘prik muhandislik inshooti sifatida quyidagi ta- lablarga javob berishi kerak: 1. Ishlab chiqarish talablari: a) ko‘p- rik ustidagi harakat to‘xtovsiz, qulay va havfsiz bo‘lishi shart;

2. 
   ko‘priklarning yurish qismining kengligi hisobga olinib, o‘tka- zish qobiliyatiga mos bo‘lishi kerak. Ko‘prikning o‘tkazish qobi- liyatini saqlash uchun uning eni B yo‘lning enidan kam bo‘lmasligi kerak (197- rasm).
   

2 8 4

190. 
     rasm. B yo‘l qoplamasining eni.
     

2. 
   Konstruktiv talablar: qurilgan ko‘priklar mustahkam, bikr va turg‘un bo‘lishi shart.
   
3. 
   Iqtisodiy talab loyihasi shuni taqoza qiladiki, unda moddiy boylik, materiallar va ishlar kam mehnat talab qiladigan bo‘lishi kerak. Hamma iqtisodiy talablarni nazarda tutish qiyin. Shuning uchun qurilish qiymatidan inshootning iqtisodiy xarakteristikasi sifatida foydalaniladi. Lekin tejamkorlik iqtisodiy talabni to‘la qondirmaydi. Bunda xizmat davrini, ekspluatasiya qilish sharoit- larini, inshootni ushlab turish uchun ketgan sarflar, inshootning ta’miri va rekonstruksiyasini hisobga olinishi kerak. Iqtisodiy talab o‘rganilayotganda umum xalq xo‘jalik sharoitini va mahalliy resurslarni ham hisobga olish kerak.
   
4. 
   Arxitektura talabi: quriladigan ko‘prik qurilish kerak bo‘lgan joyga yarashib turishi kerak (nafis va chiroyli, ko‘rkam).
   

2.